Буряадтамнай ехэнхидээ симментал, герефорд болон хальмаг, улаан малаан казаах үүлтэрэй ерүүл үхэрнүүд үсхэгдэнэ. Зүблэлтэ засагай үедэ үндэһэн үүлтэрэй мал бэеэр бага, һү, мяха багаар үгэнэ гээд, дэлэн ехэтэй томо үүлтэрэй малнуудые баруун хизаарһаа асаржа үсхэхэ гэһэн шиидхэбэринүүд абтаһан. Тиигэжэ тала дайдые, хада майлые бүрхөөжэ байһан үндэһэн буряад үүлтэрэй эбэртэ бодо мал, адуун, хони ямаад бүхыдөө үгы болгогдохо туйлдаа хүрөө һэн.
Үндэһэн мал үлдөөгүй
Яахаб даа, саг сагтаа, сахилза хүхэдөө. Баруун дулаан оронуудһаа асарагдаһан малнууд үнэхөөрөөшье һү, мяха, нарин нооһо элбэгээр үгэдэг. Теэд энэнь юугээр туйлагданаб? Нэн түрүүн шанар һайтай хоол хэрэгтэй. Тиимэ хоол бэлдэхын тула һайн уларил, үрэжэлтэ газар, тэрэниие элдэб аргаар элдүүрилгэ, уһалалга, элдэбын үтэгжүүлгэ, һайн үрэһэн хэрэгтэй. Ургуулжа шадабал, тэрэнэй хуряажа абаха, һайнаар хадагалха шухала. Эдэ бүгэдэ ажал ябуулхын тулада, оньһон техникэ, тоһо түлишэ гээшэ элбэгээр хэрэглэгдэхэ. Тэрэ үедэ гүрэн түрэ хайра гамгүйгөөр эдэ ажалнуудта мүнгэ танга гаргашалаа. Колхоз, совхозууд Монгол ороноор, Алтайн хизаараар үбһэ, ядахадаа һубхай һолоомо бэлдэжэ тухашардаг һэн. Тиимэ ажалда хэды гаргаша гаргагдадаг байһан юм, хэн тоолобо даа.
Хоёрдохи шухалань гэхэдэ, тэдэ малнуудые дулаан байрада байлгаагүй һаа, ямаршье үрэ байхагүй, гарзадал унаха гайтай. Тиигэжэ дулаа оруулагдаһан, хоол хомогынь буйлуулха, шэшэһэ шэбхынь арилгаха орёо түхеэрэлгэнүүдтэй модонһоо байха, бетоншье байранууд олоор баригдаа. Теэд тэрэ гүрэнэй туйлай ехэ гаргашанууд юун болоод мүнөө байнаб даа, мүнөө харахада, сээжын хахармаар! Тиигэжэл хүсэ ехэтэ СССР гүрэн бутаран һалаа бэлэй.
Ядахадаа, бүхы юумэн хамтын байха зэргэтэй, тиимэһэээ нэгэ айл үмсэдөө нэгэ үхэрһөө үлүү мал барихагүй гэһэншье шиидхэбри абтаһан байха юм. Теэдшье гүрэнэй эмхи зургаанай ажалшад 0, 25 га, колхознигууд 0,4-0,6 га газартай байха эрхэтэй хадаа нэгэшье үнеэгээ түлтэйнь тэжээхэ гээшэ хүшэр болоһон. Түхэреэн жэлдээ бэлшэжэ гарадаг үндэһэн малшье үгы хэгдэшэһэн...
Колхоз, совхозуудай хүтэлбэрилэгшэд үндэһэн малаа үгы хэгты, шэмэ шүүһэтэй, обогор мяхатай, нуураар жэшэмэ һүтэй үүлтэрнүүдые үдхэгты гэжэ засаг түрын талаһаа ехэтэ хашуулдаг байһан. Заншалаа алдажа үгөөгүй түрүүлэгшэнэр үгэ дууламгай залуушуулаар һэлгэгдээ һэн. Эндэ нэгэ жэшээ дурдая.
“1975 ондо республикын хүдөө ажахые хүгжөөлгөөр ехэ суглаан болобо. Энэ суглаанда Захаамин аймагай Санагын совхозой бүхы дүнгүүд һайн байжа, ажал хүдэлмэрииень, ажабайдалыень В.Б.Саганов элидхэл соогоо тэмдэглэбэ. Энэ магтаалые хэрэглэжэ, совхозой директор В.Ж. Цыренов УАЗик эрихэ гэжэ шиидэбэ. Үглөөгүүр эртэлжэ ошоод, 5 жэл ябаһан машинамни хуушараа, машина үгыт даа гэхэдэнь, Владимир Бизьяевич урдаһаань сэхэ хараад: “Санагаархин һарлаг, хайнагаар олон ха юмта, хайнаг шараараа ябажа байгты!” - гэжэрхибэ. Хөөрэлдөөниинь энээгээр дүүрэшэбэ. Директорэй шэнэ машинада һуужа, одоол хэды жэл соо яһамни амархан даа гэжэ үүдэнэй хажууда налайжа һууһан Даша Будаевич Мархаев жолоошон директорэйнгээ Сагановай таһагһаа уруу дуруу гарахадань, һаяар машина үгтэхэ янзагүй гэжэ ойлгобо.
Ехэ ноёной хэлэһэн үгэнүүд ямар удхатайб гэжэ Владимир Жамсуевичай һанаанһаа хэдэн үдэр гарабагүй. Һарлаг, хайнаг малаа үшөө бариһаар байһыемнил хэлэбэ гэжэл ойлгоно. Теэд табан хоног үнгэрөөд байхада, УАЗ машина абахаяа ерэгты гэһэн сахилгаан мэдээн ерээ һэн”, - гэжэ хүдөө ажахын ветеран Санжайжап Банзаракцаев ном соогоо бэшэһэн байдаг. Владимир Саганов хуу ойлгожо байгаашье һаа, гүрэн түрын гол шугамай урдаһаа юу хэхэ байгааб даа, иимэл эрилтэ табидаг байгаа гэжэ эндэһээ ойлгогдоно.
Нүүдэл ажабайдалай тайлбари
“Газар багатай аад, һайн хүрьһэтэй, зөөлэн, дулаан уларилтай холын Европодо байрын мал үсхэбэрилхэдэ олзотой ааб даа. Огсом, шэрүүн, эрид түргөөр шарайгаа хубилдаг уларилтай, нимгэн хүрьһэтэй газарта ажаһуудаг монгол угсаатан бэлшээриин мал манажа, үргэн талаараа хабарзаан, зуhалан болон намарзаан, үбэлжөөнэй газарнуудаар үбһэ ногоо, хагда бэдэрээд, нүүжэ ажамидаржа ябадаг байгаа. Оршон тойронхи байгаалиһаа боложо, бэлшээриин мал шамбай шанга бэетэй, даарадаггүй, халуудадаггүй, үбшэндэ ехээр нэрбэгдэдэггүй, огсом, түргэн, бэеэр томо бэшэ, түлэдөө мээхэй, гаргаша багатай, хоолдоо өөрөө ошожо эдеэлдэг, шанар һайтай һүтэй, мяхатай, өөхэтэй, арһатай, нооһотой байдаг. Харууһа багатай, амарханаар үдэдэг хадань, нэгэ айл аяар мянгаад толгой үхэр үсхэбэрилдэг байгаа. Харамтайгаар усадхагдаhан үндэһэн буряад үхэрнүүднай уласаймнай газар уһанда таараһан бэлшээ- риин эбэртэ бодо мал байһан. Олон мянган жэлнүүдэй ошохо тума арадууд оршон байһан байгаалидаа тааруулжа ажахыгаа зохёоhоор”, - гэжэ эрдэмтэ зоотехник Һасаранай Булад тодорхойлно.
Мүнөө манай малшад үбэлжөөнһөө зуһаландаал нүүнэд. Мүнөөнэй малай хабар намартаа хагда оложо эдихэ гээшэнь хоморой ааб даа. Зуһаландаал нүүжэ, малайнгаа үбэлжэжэ үтэгжүүлһэн үбэлжөөниие сабшажа, үбһөө бэлдэнэ. Энэ ажал хэхэдэ, мүнөө амар болонхой ааб даа – гараар сабшаха, тармаха, һүрилхэ гээшые хүн мэдэхэеэ болёо. Тиигээд хэдыхэн толгой малаа тэжээхэдэ бэлэн болоо гэхэдэ...
Яажа дахин үсхэбэрилхэб?
Теэд энэ һүүлшын ган жэлнүүд үнэн байдал бодотоор харуулаа. Хэдышье ехэ мүнөөнэй оньһон техникэтэй бай, оршон байгаалиингаа онсые ойлгожо, мэдэхэл ёһотойбди. Хэды сагай үнгэржэ, байдал һуудалай хубилжа байгаашье һаань, үндэһэн малаа баряад байгаа һаа, иигэжэ байгаалиин уларилһаа даншье дулдыдахагүй һэмди гэжэ малшад ойлгобо хаш.
“Тоолоод үзэхэдэ, бүгэдэ зоноймнай 10-30 хубинь лэ хүдөөдэ мал ажахыда хүдэлөөд байбал, бусадаа эдеэ хоолоор, арhа шүрбэhөөр хангаха аргатай байна. Тиигэхын түлөө заабол бэлшээриин мал хараха ёhотойбди. Харин үлөөшэ ехэнхи хуби зон мал ажахын ашыень дам саашань буйлуулха үүргэтэй болоно. Тиигэхэдээ үйлэдбэри зохёон байгуулаад ябуулха гээшэмнай хүн зоноо хангаха эгээл шухала асуудал болоод байна ха юм. Шэрээгэй шэмэг - эдеэ хоол, үмдэхэ хубсаhа хунар, шууд хэрэглэмээр эд бараа болон бусадые дэлгүүртэ табяад, тэрэнээ шадамараар наймаалха арга мүрөө бэдэрхэ.
Шанар һайтай бараа үйлэдбэрилдэг түрүү оньhон түхеэрэлгэнүүдые нэбтэрүүлжэ шадаа hаа, дэлхэйн дэлгүүртэ бусадhаа юугээрээшье дутахагүйбди”, - гэжэ Һасаранай Булад тооложо гаргаһанаа үнэтөөр гэршэлнэ. Эндэ нэмэжэ хэлэхэдэ, баһал нэгэ шухала асуудал шиидхэгдэхэ болоно. Зомнай ашаг олзотой ажалтай боложо, хүдөөдөө лаб һуурижаха болоно. Тиигэжэ түрэл хэлэмнай, үндэһэн соёлнай жэнхэни ёһоороо уг дамжаха гэжэ бата найдал түрүүлнэ.
Теэд түрэл Буряадтамнай буряад үүлтэрэй нэгэшье үхэрэй үлөөгүйнь гайхалтай юм. Эрдэмтэд дэлхэй дүүрэн бэдэржэ, Хитадай Манжуурта ажаһуудаг баргануудай ажалладаг малнууд соо 200 толгой буряад үүлтэрэй үхэрнүүдые олоо. Эндэ хаанаһаа иимэ үүлтэр байгаа юм гэжэ һонирхоходо, Зүблэлтэ засагһаа буряадууд тэрьелхэдээ, гол баялиг - малаа туужа гараһан байгаа. Хилэ дабаха үедэнь, тэдэниие эрэ эхэнэргүйгөөр, бага ехэгүйгөөр бултыень хюдаа. Эзэгүй үлэшөөд, дураараа ябаһан малые баргадууд абаа ха юм. Теэд тэндэһээ эдэ малнуудые гаргажа шадагдаагүй.
Тииһээр байтар Монголой Хүбсэгэл аймагай Сагаан-Үүр сомондо буряад үүлтэрэй малнууд олдожо, зуугаад толгой асарагдаад, Хяагтада байрлуулагдаа. Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев энэ үүсхэлые ехэтэ дэмжээ. Үнгэрһэн Сугандыда Аюшеев хамба элидхэхэдээ, буряадууд буряад үүлтэрэйнгээ заншалта үхэр малаа, адуугаа, хонёо үдхэхэ ёһотойбди гэжэ бүгэдые уряалаа. Сугандыда хабаадаһан Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовтэ сэхэ хандаа.
Адууншье, бүүбэй үүлтэрэй хонидшье хамбын үүсхэлээр, халуун дэмжэлгээр үсхэгдэжэ эхилһээр хэдэн жэл болобо. Энэ дэмбэрэлтэ ажал яһала урагшатайгаар ябуулагдана гэжэ тэмдэглэлтэй. Тиигэһээр буряад үүлтэрэй үхэршье олошорхо гэжэ найдая.
Энэ талаар баһал хамба ехэ ажал ябуулна. Ивалгын дасанай дэргэдэ үнгэргэгдэдэг эрын гурбан нааданда илагшадта бурууд үгтэнэ. Мүн баһа нааданай үедэ лотерейгээршье мал шүүхэ арга боломжо үгтэнэ. Эдэ малнууд мүнөө яажа ажамидаржа байгаа юм гэжэ һонирхоод, эрдэмтэдээр хамта манай сурбалжалагша Үбэр Байгалай хизаарай Улаан-Сүхэ аймагтахи Шаргалжан нютаг хүрөө.
Мүнөөнэй байдал
Сагаан-Үүрһээ ерэһэн Далайн байрада ошожо, байра байдалынь, мал адууһынь харабабди. Далайтан бүүбэй үүлтэрэй 280-яад эхэ хони, 20- ёод ямаа, 10-аад үхэр, 3 мори барина. Саһа ехэтэй үбэл, хагсуу һалхитай хабар болоошье һаань, гарза гайгүйгөөр хэнзэ ногоо угтабабди гэжэ Далай баяртай байна. Хэр ехэ үбһэтэй аад, иимэ һайнаар ондо оробот гэхэдэ, үнгэрһэн ган жэлдэ оройдоол хоёр тэргэ үбһэн абтаа һэн, тиигээд хабар долоон орёогдоһон үбһэ (тюк) абаабди гэжэ хөөрэбэ.
Муунь гэхэдэ, зуһаланай гэргүй юм байна. Тиимэһээ малаа холуур адуулха болоно. Юундэ алба зуһаланда нүүхэ ёһотойб гэхэдэ, ганса ногоо ехээр ургуулха арга бэшэ, үшөө гүнзэгы удхатай юм гэжэ Һасаранай Булад ойлгуулба. Ямаршье мал хорхой шумуулда, хашаг хамууда, элдэбын хубалза булуудхада баригдадаг. Харин газараа һэлгэжэ, шэнэ бэлшээридэ гарахадаа, мал тэдэ бүгэдэһөө һаладаг. Дахин хуу- шан бэлшээридээ ерэхэдэнь, үлэһэн тэрэ жэжэ бодосууд үгы болоһон байдаг. Мүнөө үедэ байраяа һэлгэдэггүй малнуудай тэдэ жэжэ бодосуудһаа боложо үбдэхэгүйнь тулада шанга эмээр – антибиотигоор тарина. Иимэ шанга эм хүртэһэн малай мяха, һүн хүндэ ямар нүлөө үзүүлнэ гээшэб!
Теэд бэлшээриин газар эндэ багадана. Харин Монголдо нэгэ айл мянгаад мал хаража шадаха байна гэжэ Далай ойлгуулаад, буряад үнеэн казаах буха хоёрһоо гараһан тугал харуулба. Эрдэмтэд тугалай утые, үндэрые, үбсүү сээжынь хэмжэжэ абаба.
Далай тугалтаяа
Тиигээд голдоо байдаг Цыбеновтэнэйдэ ошобобди. Гурбан жэлэй саана тэдэнэй Валентин хүбүүн Хамбын нааданда эмэ буруу шүүһэн юм. Тэрэнь мүнөө хоёрдохиёо тугаллаа. Тугалайнь хэмжүүрые абаха гэхэдэнь, дүрбэтэй аша басаганиинь уй-хай табиба. Дуратай тугалыемни үүсэлхэнь гэжэ һанаа ха юм. Ольга Геннадьевна төөбиинь (ород яһанай эндэхи бэри) ашаяа аргадажа, тугалымнай яахашьегүй гэжэ үгэдөө оруулба. Бэлшээридэнь ошожо, үнеэгынь харабабди. Бэшэ малнуудта орходоо, тад ондоогоор харагдана. Зангаараашье тад ондоо юм гэжэ Ольга Геннадьевна хөөрэхэдөө: “Намһаан ондоо хүниие дүтэшье хүргэдэггүй. Тиимэһээ хэн нэгэн хулуужархина аа гү гэжэ һанаа зоболтогүй һайн үхэр”, - гэжэ баталба.
Ольга Геннадьевна буряад үнеэгэ харана
Тэндэһээнь бэлшээридээ ябаһан гунан бухые ошожо харабабди. Тэрээнтэй хамта сасуушье, аха дүнэншье буханууд бэлшэнэ. Теэд буряад буха тэдэниие үнеэндэ дүтэлүүлнэшьегүй гэжэ ажаглабабди. Тиихэдээ һая бэежэжэ ябаһан энэ буха залуушье һаа, хүсэеэ бэшэндээ харуулжа шадаа юм байна, эдэ үнеэд тэрээнһээл тугаллаха юм байна гэжэ баярлабабди.
Үшөө нэгэ малай байрада хүрэбэбди. Нимбуевтанай бүлэ баһал бүүбэй хонидые үсхэдэг байба. Гэрэй эзэн Виталий Владимирович энэ байрадаа зайн галгүй муу байнабди гэжэ голхорно. Энээниие арга шадалаараа шиидхэлсэхэбди гэжэ айлшад найдуулаа. Бэлшээридэ ябаһан бухыень ошожо харабабди. Энэ буха Хамба лама үгэһэн юм. Тиихэдээ энэ бухаһаа гараһан хоёр тугал тэрэ бусааха ёһотой. Тэрэ түлынь шэнжэлэгдэхэ юм.
Буряад үүлтэрэй мал хэрэгтэй гэжэ зоноймнай ойлгожо байһаниинь болоол даа гэһэн найдамтай сэдьхэлтэй бусаабди. Эрдэмтэдэй, малшадай үсэд оролдолгоор, Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй халуун дэмжэлгээр буряад үүлтэрэймнай мал үдэхэ бэзэ гэжэ найданабди. Тиихэдэ баһал засаг зургаамнай, Буряадай Хүдөө ажахын яаман энэ дэмбэрэлтэ хэрэг дэмжэхэ бэзэ гэжэ һайнаар һаная.
Авторай гэрэл зурагууд