Адуу малаа ажаллабал – ама тоһодохош гэһэн үгэ ехэл зүб юм байна гэжэ сэлгеэ ехэ Сэлэнгэ аймагта хубиин ажахы эрхилэгшэ Михаил Башкуевтай уулзахадаа, тон һайнаар ойлгообди.
Хараад үзыт даа: Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин түүхын таһаг эрхимээр дүүргээд, тусхай һургуулинуудта бэрхээр багшалаад, Буряадай эрдэмэй Түбэй ИМБТ уригдажа, эрдэм шэнжэлэлгын ажал урагшатайгаар ябуулжа, дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалхаяа зориһон буряад хүбүүн “Адуу мал – ашатын зөөри” гэжэ ойлгоод, элинсэг хулинсагайнгаа заншалта ажал ябуулжа, табан хушуу мал үдхэхэмни гэжэ улаагаараа оролдоно!
Ниислэл хото руу тэгүүлэнгүй...
Түрүү һаналтай, ажалша бэрхэ хүбүүднай хаана-яанашье ажал хэрэгээ ябуулдаг юм байна гэжэ ойлгоходоо, нэн түрүүн үндэһэн адуу малаа, хони ямаагаа үдхэлгые урагшалдаг Һасаранай Булад ахатанда хандаабди.
- Хүндэтэ Булад Бастуевич! Мүнөө сагта хүдөө нютагууднай нэгэ тээгээ унажа, нүгөө тээгээ бодожо байна гэхэ юм гү даа, баһал һайтай ба муутайл даа, зүб бэзэ?
- Хэды тиигэбэшье, урагшаа һанаатай, урма зоригтой буряад хүбүүд биил даа, - гэжэ Булат Лхасаранов урматайгаар мэдүүлхэдээ, - жэшээ болгожо, Михаил Филиппович Башкуевтай хөөрэлдэгты, ажахытайнь танилсагты, - гэжэ манда заагаа.
Тиигээд лэ Сэлэнгэ аймаг гарабабди. Доодо-Бүхэнөөр шууд ходороод, горхоной нүгөө эрьедэ гарахадамнай, хүжэ ногоон үргэн талада адуу мал, хонин һүрэг бэлшэжэ ябана. Тээ саанахана бууса харагдаба. Дүтэлхэдэмнай, хоёр һэеы гэр, дал дамхуунууд болон найман ханатай модон гэр байба. Энэ Захааминай барилгашадай гү, али тэдэнэйл түсэлөөр баригдаһан жэнхэни буряад гэр гэжэ хараһаар анхарбабди. Газаахи түхэлыньшье харахада, ойлгосотой байдаг юм. Доторнь ороходо, нэгэшье тулгагүйгөөр баригдаһан хадаа, үнэхөөрөөл Захааминай урашуулай барилга гэжэ гансата ойлгохоор.
Буухадамнай, гурбан томо хотошо нохойнууд угтаба. Томо гээшэнь бү хэлэе, ямаршье амитаниие таһа татажархихаар харагдана. Теэд эзэнэйнгээ үгэ хүүрээр яһала номгоноор маниие угтаба. Оройдоо хонидоо эрьюулжэ ерэһэн эзэниинь өөрөө хөөрэхэдөө, эдэл нохойнуудай ашаар хони малай тоо бүрин, бүтэн зандаа байна гэжэ мэдүүлхэдээ, хүбшын хүхэ шононуудтай яажа тэмсэһыень хөөрөө. Теэд би ехэ ангууша бэшэ хадаа, хуу хөөрэжэ шадахагүйлби даа. Михаил нэн түрүүн Хаан нохойгоо магтаба, тиигээд нүгөө хоёрынь үшөө гүлгэдшье һаа, айн далтирангүй хам оролсоо гэжэ бахархана. Теэд эдэшни хонин һүрэгөө адуулалсангүй, юундэ байраяа һахяад хэбтэхэ юм гэжэ зорюута асуухадамни: - Эдэ гүлгэд даа, һаял һуража байна, һайн һургаал гарабал, ямаршье ажалшаниие хүлһэлэлтэгүй - өөһэдөө харюулха гэжэ найданаб, - гэжэ хотошодтоо найдажа байһанаа эзэн мэдүүлээ.
Олоной оролдолгын дүн
- Һайн һургуули һудараа, эрдэмтэ ажалаа орхёод, мал ажаллаха гэхэдэмни, аха дүүмнишье анхан дэмжээгүй. Тиигээшье һаань, өөрын дураар, һанал зоригоор энэ үндэһэн ажал эрхилхэ гэжэ аһан шадалаараа оролдооб, - гэжэ өөрөө Михаил хөөрэнэ. - Тиихэдэ аха дүүнэрни бултадаа мэргэжэлтэ ажалтад хадаа һүүлэй һүүлдэ намаяа дэмжээ. Ирина эгэшэмни тоо бодолгодо бэрхэ, экономист мэргэжэлтэй тула саадахи наадахииемнай тоолоод, ямар үүлтэрэй адуу мал, хони ямаа үдхэбэл ашагтай байхаб гэжэ зүбшэл үгөө. Степан дүүмни ветеринарна врач мэргэжэлтэй - эмэй 3-дахи сан баридаг юм. Тиимэһээ мандаа ехэ туһа хүргэнэ. Эгээл ехэ нүлөө абымнайл даа, зүбшэл заабаринуудынь юугээршье сэгнэшэгүй, - гэжэ үргэн дэмжэжэ байһан түрэлхидөө һайн һайханаар дурдана. – Филипп Николаевич абамнай наһаараа хүдөө ажахыда хүтэлбэрилхы тушаалда ябажа, нюдөө баларһан, аргагүй баян дүй дүршэлтэй ветеран юм. Хара багаһаамнай хатууханаар һурган хүмүүжүүлжэ, ажабайдалай харгын хүндэ хүшэрые Надежда Михайловна эжымнай бодотоор ойлгуулаа.
Тиихэдэ Сэлэнгэ аймагай хүдөө ажахын таһагые нэрлэбэл: Татьяна Базарова, Анжелика Жигжитова гээд лэ, ветеринарна эмшэн Альберт Степанов гэгшэд туһаяа хүргэжэл байдаг. Доодо-Бүхэнэй сомон дарга Игорь Содномов газар абахадамнай хамһалсаа гэжэ Буряад Уласайнгаа болон аймагайнгаа хүдөө ажахын хүтэлбэрилэгшэдтэ баһал баяраа мэдүүлнэ. Тиигэжэ олоной туһаламжа ба дэмжэлгээр бизнес-түсэл зохёон хамгаалжа, 2016 ондо “Эхилэгшэ фермер” грант шүүгээ юм байна.
Анхан дүшэн дүрбэн нарин нооһото хонидһоо эхилээ һэмди. Харин Хамбын “ниигэмэй отара” түсэлдэ оролсожо, “бүүбэй” хонидые үдхэдэг болообди гэжэ хөөрэнэ. Мүнөө хонидойнь толгой найман зуугаадһаа үлүү болонхой.
Хүндүүлхэй асуудалнууд
Тиибэшье үшөө нэгэ ехэ шухала асуудал Михаил Филипповичэй һанаа ехэтэ зобооно. Тэрэ өөрөө хотоор ябажа, буйлуулһан эдеэ зүйлнүүдээ худалдана. Олоншье бэшэ һаа, һайн һаамтай арбан зургаан үнеэдэйнгээ һүн сагаан эдеэе Улаан-Үдэдэ дүхүү байһамнай болоо гээд лэ, абаашажа худалдагшабди гэнэ. Һайниинь гэхэдэ, Башкуевтанай сагаан эдеэнэй амта абаһан хүн зон тусхай газартаа, хэлсэһэн сагтаа ходо хүлеэжэ байдаг. Баһал тахяа, галуу баридаг хадаа, үндэгэшье, огородой эдеэшье худалдалсана. Тиигэжэ гаргашануудаа хаана. Мүнөө иигэжэл үбһэ хуряалгынгаа, бүдүүн хоол бэлдэлгынгээ шухаг зүйлнүүдые абаха арга олоно ха юм.
Харин засаг зургаанай энэ хэрэгые үргэлсэжэ, наймаанай газарнуудые нарин нягтаар эмхидхэжэ гуримшуулаадхёо һаань, ямар амар байха һэм. Хүдөө ажахын зүйлнүүдые үйлэдбэрилхэ һалбаришье хүгжэнэгүй. Һүнэй завод, мяханай комбинат даншье һаа хямдаар һү, мяха абана.
Үшөө тиихэдэ, оньһон техникын үнэтэйе бү хэлыт! Тэдэнэй сэн харюулхын түлөө хэды ехэ ажал, хэды гээшын толгой мал худалдаха хэрэгтэй юм гэжэ толгойгоо һэжэрнэ. Хэды соол “диспаритет цен” гэжэ байгаад олоороо хэлсэнэбди, теэд хубилха юумэниинь үгы гэжэ би өөрөө олон таряашад, малшадһаа дуулаһан байнаб. Гүрэнэй грант, субсиди юумээр дэмжээгүй һаань, хүдөө ажахынууд яажа амидарха бэлэй гэһэн асуудал эзэлүүдгүй гарана. Тиигээд энэ туһаламжа томо ажахынуудта үгтэнэ. Иигээд байхадань, багахан ажахынууд яажа амидарха, хүгжэхэ юм даа гэжэ баһа һанагдаха юм.
Харин Михаил Филиппович Янжима Очировнатаяа өөһэдынгөө буйлуулха үйлэдбэри байгуулха түсэбтэй. Мүн баһа кафе нээжэ, өөһэдынгөө буйлуулһан зүйлнүүдээр шанартай халуун хоол бэлдэжэ, хүн зондо дурадхаха һанаатай.
Үбһэндөө бэлэн
Башкуевтанай газаа мүнөө сагай томо “МТЗ-82” түхэлэй “Беларусь” трактор зэһэнхэй байна. Наанань косилкаяа шагтагалһан багаханшье һаа, барагтайхан улаан трактор ажалдаа орохоёо бэлэн хүлеэнэ. Хажуурнуудайньшье шүдэнүүд хуу булта үрижэ хурсалаатай байна гэжэ анхарбабди. Хажуудань һэлидэг, урбуулдаг, тармадаг грабли баһал бэлэн зогсоно.
- Теэд энэ арайл һула агрегат ойлгомторгүй абааб гэжэ мүнөө шаналнаб. Юумэн гээшэ сэнгээ харюулхал юм байна даа, - гэжэ Михаил гомдолоо мэдүүлнэ. Шүдэнүүдынь түгдэрэн унажа, хог гээшые үлөөдэг болошоо гэжэ гомдоно.
- Һүүлэй үедэ хура бороон элбэгээр орожо, ургаса яһала һайжараа гэжэ хараатай байна. Хүрэхэ тэжээлээ абахабди, - гэжэ Михаил Филиппович найданхай. - Теэд энэ харюусалгата хаһые һайнаар дабахын тулада, өөһэдынгөөл хүсэндэ найданабди, - гэжэ Михаил Филиппович үхибүүдээ харан–харан хүхинэ. - Холо ойроһоо аха дүүнэрнай үри үхибүүдээрээ ерэжэ туһалха бэзэ, - гэжэ найдалтай һууна.
Һанамжа
Мүнөө хараад үзэхэдэ, хүдөө газарта хүнүүд байхаяа болижо, иишэ тиишээ нүүжэ, ажал бэдэрээд, хойто хизаар гү, али хари гүрэнүүдтэшье ябашана. Олонхинь Улаан-Үдэ хото шадар ерэжэ байрлана. Һүүлэй мэдээгээр, 9 һууринуудта хүн зон байхаяа болинхой, харин 17 нютагуудта 1-һээ 7 хүн хүрэтэр ажаһууна, тэдэньшье тииһээр зөөхэ юм ааб даа, али малшанай байра гэжэ тоологдохо... Шалтагааниинь олон юм ааб даа: ажал байхагүй, һургуулинуудта муугаар һургана, харгы зам муу, эд бараан үнэтэй гээд лэ тоолохонь олон даа. Теэд ехэ хотодо юуниинь һайн юм гэхэдэ, нэн түрүүн үхибүүднай һайн һуралсал гарана (бэрхэ багшанарнай баһал эндээл юм байна), олон танил талатай болоно. Энэ ушар хараад үзэхэдэ, үри үхибүүдээ сэсэн мэргэн болгохомнай гэжэ холын хотонуудаар һургаад, тиишэнь үлөөгөөд, тоонто нютагаа хооһоруулжа байнабди гэжэ Хамба лама Дамба Аюшеевнай тон зүб маанадаа зэмэлнэ гэжэ һанагдана.
Михаил БАШКУЕВАЙ дурадхаһан гэрэл зурагууд