929
1823 оной хуулиин эхин хуудаhан
(Үргэлжэлэл).
1823 оной хуули
Жигжит Сувановой (1822-1835 оноор) ахалагша тайшаа байхада, Хори тосхондо Хориин талын конторын ажалаа ябуулжа байһан үе болоно.
Эрхүүгэй амбан захирагша Иван Богданович Цейдлерэй захиралтаар ажабайдал тухай абтаhан Хуулида «Буддын дасан дуганууд, лама хубарагууд тухай», «Хэрэлдээ ба наншалдаан тухай», «Мүнгэ татабари», «Ноёд сайдай ажалаа ябуулга», «Үртөө харгы заhалга ба барилга», «Хадаг табилга, үбгэн ба hамган хоёрой арсалдаа, хёморолдоон», «Үри ба гарза абаха тухай», «Архидаан, азартна наадан тухай», «Хулгай, мүрдэлгэ хэхэ», «Сабшаланаа хамгаалха, хорёолхо, үбhэ абаха», «Түймэрhөө абарха, уhанhаа абарха» гэхэ мэтэ тухай хэлэгдэнэ.
Энэ тогтоол 12 хэhэг главатай, 144 статьятай.
1823 оной хуулин hүүлшын хуудаhан, тиигээд 1851 оной хуулиин эхин хуудаhан
1851 оной хуули
Тарба Жигжитовэй (1849-1857 оноор) ахалагша тайшаа байхада, Хори тосхондо Хориин талын дүүмын ажалаа ябуулха үе болоно. М.М.Сперанскиин уставай ёһоор, 1824 ондо Хориин талын дүүмэ байгуулагдаһан.
Энэ тогтоол хадаа 1823 онойхидол адли шэнги, тиигэбэшье бүри дэлгэрэнгы: 19 хэhэг главатай, 197 статьятай.
Энэ тогтоолдо 1851 оной декабриин 21-дэ хори-буряадай 11 эсэгын уг гарбалай 75 ноёд сайд, ламанар гараа табяа, тамга дараа. Тиигэжэ энэ хуулияа хүсэндэнь оруулаа. Тэрэ тоодо 5-6 заседатель зайһанууд, 30–аад гаран шүүлэнгэ, гулваа болон старостанууд, һунгамал түлөөлэгшэд, дасанай 5-6 ламанар, хэдэн албатанууд, тугшан, приход–расходчик, харуулшан. Хуули бэшээшэд 2 хүн - Аюша Дэлгэрүүн, Вандан Юмсунов байгаа.
Вандан Юмсунов гээшэмнай хожомоо түүхэ бэшээшэ болоһон суутай.
Буряад-Монголой хуули ба тогтоолнууд гээшэмнай ноёд сайдай уран зохёол, арад зоноймнай ёhотой омогорхол, баялиг болоно. Буряад арадай эрдэмтэн Шираб Чимитдоржиевай хэлэhээр, эдэ хуули болон тогтоолнууд «выдающиеся памятники бурятского законотворчества» болоно гээшэ.
Тэрэ үедэ хуули тогтоолнуудые гаргахадаа, “императорска изагууртанай журам шанга” гээд, Россиин гүрэнэй тогтоолнуудта таарамжатайгаар гаргадаг байгаа гээшэл даа. Хурал суглаанай таhаг соо гү, али конференц-зал соо зерцало (жирсало) байха ёhотой. Зерцало гээшэмнай I-дүгээр Петр хаанай зарлигтай, хоёр тархитай бүргэдэй гербтэй призмэ болоно.
Буряад hэеы гэр соо хэрэг ажалаа хараалха ёhо үгы байгаа хадань ород янзын мирской гэр соо хараалдаг байһан. Тэндээ хамаг хэрэг саарhаяа хадагалдаг байгаа.
Хуули, тогтоол болон хэрэг саарhаяа земскэ сүүдэй данса соо оруулаад, шалгахыень земскэ сүүдтэ дамжуулдаг ёhо тогтонижоһон.
Хамаг ноёд сайд, удамаршад, түлөөлэгшэд арад зонтоёо хөөрэлдэжэ, зүбшөөл хэhэнэйл hүүлдэ сугларжа, суглаа ба хурал дээрээ хэлсээд, гараа табяад, хуули болгон, хүсэндэнь оруулдаг байһан.
1759 оной цаадза, 1788 ондо болон саашадаа хуули, тогтоол баталхадаа, ахамад атаман, ноён тайшаа, атаман, ашабагадай полкын командир, сотник, войсковой заһуул, сотник гэжэ сэрэгэй албата ноёд хабаадаhан байна. Тиихэдээ олон судьянар оролсодог һэн. Хуули, тогтоол гаргаха үедэ ехэ статустай олон сэрэгшэд, судья ноёд хабаадахадаа, энэмнай гүрэнэй үндэр хэмжээнэй ажал хэрэг бүтээгдэжэ байгаа гэхэдэ болоно. Тиигэбэшье амгалан саг үшөө болоодүй байгаа бэшэ аал даа. Хүлгөөнэй ушархада гү, али хархис дайсантай ушараа болбол, бэеэ хамгаалха арга болоно.
Бэшээшэд үзэг бэшэгтээ аргагүй анхаралтайгаар хандадаг байгаа. Монгол бэшэг хадаа угалза, зураг шэнги түхэлтэй. Эрдэм hургуулитай хүнүүд бэшээшэд болодог байгаа. Тиимэһээ арад зондоо ехэ хүндэтэй бэлэй. Тэрэ үедэ ном һудартай хүнүүд үсөөн байгаал даа.
Хуулинуудые тодоор хараалхада
Эдэ хуули, тогтоолнууд хадаа гэр бүлын хэрэгүүдые журам заншалтай болгоно. Мүнөө үедэ “Кодекс о браке и семье” гү, али “Семейный кодекс” болоно. Мүнөөнэй Кодекс соо хадаг табилга, хэды архи, мяха, үхэр мал гэхэ мэтые үгэхэ тухай асуудалнууд үгы. Миин лэ аман үгын ёhо заншал, гурим журам болошоо. Эдэ асуудалнуудые оруулхадаа, гэр бүлын хэрэг журамтай заншалтай болог гэдэг удхатай.
Архи хэды наhанhаа хэды шэнээн уужа болоноб гэжэ хэлэгдэнэ. Суглаан, хуралай үедэ архи уулган хоригдоно. Багша, лама ба бөө архи ууха ёһогүй. Энэмнай баhал «Указ о борьбе с пьянством» шэнги болоно.
Хэрэлдээн, саашаа бэеэ гэмэлтэхэ, хулгай мүрдэлгэ тухай уголовно-процессуальна болон уголовно кодекс соо мүнөө үедэ бэшэгдэнхэй.
Сабшалан хорёолго тухай мүнөө үедэ гражданска процессуальна, гражданска кодексоор хараалагдадаг гээшэ.
Мүнгэ таталган, подати гээшэмнай татабариин кодексоор харагдадаг.
1808 оной хуули тогтоолоор хэрэлдээн, наншалдаан соо хүнэй бэе гэмэлтээhэн хүн, арад зондоо мэдээжэ эмшэ, баряашые залажа асараад, 6 hара соо хамаг арга бэдэржэ аргалха ёhотой. Аргалжа шадаагүй hаа, 50 толгой малай ялада унаха болоно. Иимэ тоотой үхэр мал үгөөб гэжэ саарhа-расписка бэшэхэ. Саарhа- расписка бэшээгүй hаань, ноёд сайдта дуулгаха. Бэеэ аргалха үедэ гарза ороо hаань, гарзыень гэмэлтэhэн хүндэ бултыень түлэхэ.
Зэмэтэй хүнүүд ганса малаар хэhээгдэхэ бэшэ, нюргаа бургааhаар сохюулжа, зэмээ улаан бэеэрээ эдихэ болоно. Хулгай хэhэн хүн зөөри бусааха гү, али сэнгыень түлэхэhөө гадна, ташуурай амта үзэжэ, 3 дахин нюргаа сохюулха болоно.
Эрэ хүн ондоо хүнэй hамгантай инаг дуран болоо hаа, инаг болоhон хоёр бэеэ сохюулха. Үшөө тиигээд hамганай үбгэндэ зэмэтэй эрэ хүн мори түлэхэ. Тиихэдээ инаг дуранда дуратай hамганай үбгэн ехээр гэмэлтэhэн шэнги болоно гээшэ гү даа. Иимэ hонин хэhээлтэ, яла байгаа ха юм даа.
Харанхы hүни айлай гэртэ дүтэлhэн хүн шангаар абяа гаража ерэhэнээ мэдүүлхэ ёһотой байгаа. Гэрэй эзэн шангаар: «Хэн бэ? Буудахаб!» - гэжэ 3 дахин абяа гараха. Тиигээд буудаха эрхэтэй. Мэдэгдээ танигдаагүй хүниие баряад, ноёд сайдта тушааха ёhо байһан.
Хорёологдоогүй таряае үхэр малай ороод эдеэ ба гэшхээ hаань, ялада унахагүй. Таряагаа хорёолоогүй хүн өөрөө зэмэтэй болоно хаш. Зорюута таряанда оруулаа hаань, мүрдэлгэ боложо магадгүй. Хорёогой hургааг абаhан хүн зэмэтэй болоод, хорёо заhаха, үшөө сохюулха болоно.
Түймэртэ гү, али уhанай аюулда ороhон хүниие хамаг аргаараа абарха ёhо байһан. Хүн зондо дуулгагдадаг һэн. Абарагша хүн морин шанда хүртэхэ болоно.
Ехэ хулгайн болоходо, ноёд сайдта дуулгажа, саарhа бэшэхэ хэрэгтэй.
Холын харгыда биледгүйгөөр хүн гараха эрхэгүй. Тиихэдээ ноёд сайдhаа билет абаад ябаха аргатай.
Зуhалан, үбэлжөөнэй байра байдалые абаха ба эмдэхэгүй гэжэ хоригдоно.
Арсалдаан хэрэгэй болоо hаа, өөhэдынгөө ноёд сайдта саарhа барингүйгөөр, сэхэ дээдэ ноёдто саарhа баряа hаа, зэмэтэй хүн болохош. Ноёдой субординаци гү, али арсалдаата хэрэгүүдэй инстанци сахяагүй хүн болоод, нюргаа сохюулха.
Доодо шатын ноёд сайд хүнэй саарhа барижа үгэхэдэнь арсаха эрхэгүй, зүб тээшэнь хараалжа, аргыень олохо болоно. Өөрөө хараалангүй, дээдэ ноёд сайдтаа эльгээжэ болохогүй.
Доодо шатын ноёд сайд хэрэг саарhыемни муугаар хараа гээд зүбшөөгөөгүй hаань, дээдэ ноёдто саарhа бариха аргатай. Доодо ноёд тиимэ арга бии гэжэ ойлгуулха болоно. Энэмнай “разьяснение о праве апелляционного обжалования в вышестоящую инстанцию” болоно гээшэ.
Ганса энэ хараалhан хуули тогтоолнуудаар бэшэ, Россиин хаанта засагай үшөө хэдэн хуули тогтоолнуудаар буряадууд ажабайдалаа ябуулдаг байгаа. Тэдэнэй тоодо иимэ: «Инструкция Посольской канцелярии от 27 июня 1728 года», «Инструкция Правительствующего сената, данная командированному в 1763 году в Сибирь секунд- майору Щербачеву в связи с необходимостью урегулирования сбора ясака. Инструкция касается также вопросов управления и судопроизводства», «Степное уложение хоринцев от 10 июля 1781 года», «Устав об управлении инородцев» 1822 года Сперанского», «Сведения об обычаях хоринских бурят от 30 марта 1823 года», «Новое положение о жизни и поведении, составленное селенгинскими и хоринскими духовными и светскими сайтами в 1841 году», «Положение о ламаистском духовенстве Восточной Сибири от 15 мая 1853 года».
Хараад үзэхэдэ, урданай буряадууд саарhан дээрэ бэшэжэ, ноёд сайд арад зонтоёо хөөрэлдэн зүбшэлсэжэ, тэмдэг ба тамгатай хуули тогтоолоор ажабайдалаа ябуулдаг байгаа гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Владимир ЦЫДЕНОВ
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
