1240
1818 оной хуулиин эхиниинь
(Үргэлжэлэл)
6 депутат 9 мирской гэр хубаажа абаха. Депутадууд бэе бэеэ hэлгэн, нэгэ-нэгэ неделидэ контородо ажалаа хэжэ байха. Бэшэ депутадууд хүдөөгэй нэгэ ноёнтой, нэгэ бэшээшэтэй ажалай хэрэгээр ябажа байха.
Ахалагша тайшаада ямар хэрэгээр ябаhанаа, ямар ажал хээ гээшэб, ушар болооб гэжэ мэдүүлжэ, дуулгажа байха ёhотой.
Казначей нэгэ жэлээр ахалагша тайшаагай хажууда хүдэлдэг. Жэл үнгэрхэдэнь, удаадахи казначей нүгөө отогой ноён хүн казначей болон табигдаха.
Суглаанда хэды мүнгэн хэрэгтэй болохоб гэхэдэнь, захирагша ноён мүнгэ суглуулаад, саарhан дээрээ тоосоо хээд, тамгатайгаар мүнгэеэ казначейдэ тушааха.
Бэшээшэ писарь хамтын албанай мүнгэнhөө бэхэ, саарhа, сургуч, шпагат, зүү hабагша, ниидхэ болон канцеляриин элдэб жэжэ хэрэгсэлнүүдые худалдажа абаад, ханза соогоо хэхэ.
50 хүн зондо пятидесятник (даамал) байгаад, хэды ургамал бэ, хэды таряа суглуулааб, хэды газар хахалагдааб, магазинда хэды хилээмэн тушаагдааб, оспо үбшэнhөө аргалагдажа, прививкэ хэгдээб гэжэ ведомость соо бэшэхэ. Тиихэдэ үшөө хэды үбhэн абтааб, хэды толгой үхэр мал бииб гэжэ бэшэгдэхэ. Хэрэгэй гарахада, пятидесятник хүн зонтоёо суглаанда хөөрэлдэжэ, зүбшөөл хэжэ, ажалаа ябуулха, ноёдой даабари, шиидхэбэри дүүргэхэ.
9 мирской гэрэй ноёд сайд мирской гэрээ орхёод, түрэ болон элдэб найр нааданда ябаха эрхэгүй. Хэрэг ажал ород янзын мирской гэр соо хараха ёhотой, буряад hэеы гэр соо хараха ёhогүй.
Баhал архи, хаарта болон азартна нааданууд хоригдоно.
Анаагай hургуулида эдеэ хоол, хубсаhан элдэб hурагшадай хэрэгсэлнүүдые өөhэдын арад зон үгэхэ болоно. Хубсаhан hайн байха, ноёдой шалгахадань, аятай зохид харагдаха ёһотой. Анаагай hургуули 1806 ондо нээгдээ.
Хүрбэ, Зэргэлээ гол дээрээ нэгэ-нэгэ эд бараа зөөдэг жаахан онгосо байха. Үдэ, Худан гол дээрэ паром - томо эд бараа зөөдэг онгосо табижа болохогүй, юундэб гэхэдэ, аюулынь ехэ.
Энэ приговор-шиидхэбэри ахалагша тайшаа Дымбыл Галсано түрүүтэй гурбадахи, дүрбэдэхи тайшаанар, 1 зайсан захирагша, 2 зайсан депутат, 7 зайсан судья, 3 шүүлингэ, 2 засул судья, 1 засул, тиихэдээ 33 ноёд сайд гараа табижа баталба гээшэ.
Хүдөөгэй тогтоол
Дымбыл Галсано (1815-1822 оноор) ахалагша тайшаа байгаа. Хори тосхоной Хориин конторын ажалаа ябуулһан саг болоно.
1818 оной май hарада Хориин тайшаанар, хамаг ноёд сайд бүгэдөөрөө суглаанда сугларжа, Эрхүүгэй губерниин Засагай газарай №3473 ба 3709-дэхи мартын 20-ой ба 30-ай Удинска земскэ сүүдэй запросто иимэ харюу бэшэнэ: «Түрүүшээр хори буряадуудта албанай ажабайдалай, дотоодын хэрэгүүдэй тогтоол - хуули үгы байгаа. Тиигээд элдэб хэрэгүүд, хадаг табилган, хэды үхэр мал бэлэг байхаб, хэрэлдээ арсалдаан, хулгай, үбгэн hамган хоёрой тоосолдоон гэхэ мэтын хэрэгүүдые урданай аман ёhо заншалаар шиидхэн хараалдаг байгаа.
1781 оной июлиин 10-да ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Эрэнсын, Юмцырен Ванчигон, депутат Гомбо Олборойн хамаг отогой ноёд сайд «Степное уложение» гэжэ хүдөөгэй тогтоол баталаа. Энэ тогтоол дээрэ 1808 ондо үшөө хэдэн шэнэ статья нэмэгдэжэ, энэ тогтоолоор хүдэлнэбди.
Тэрэ үеhөө хойшо ажабайдал ондоо болоогүйшье hаань, мүнөө үедэ хэдэн шэнэ статья нэмэхэ хэрэгтэй болоно.
Харгы, хүүргэ заhахын, ашаа зөөлгэ, конторо болон суглаанай гэрнүүдые ашаглахын тулада жэлэй туршада нэгэ удаа мүнгэн суглуулагдана. Хэды мүнгэ суглуулхаб гэжэ тайшаа, ноёд сайд суглараад зүбшөөд, отог бүхэнhөө суглуулаад, контородоо тушаагаад, дансада оруулан бэшэдэг. Шалгахыень земскэ сүүдтэ тэрэнээ харуулдаг».
Саашань харахада, Хориин тайшаанарай уг гарбал болон хэзээ томилогдоhон тухай бэшэгдэнэ.
1801 онhоо эхилээд, ноёд сайдые хүндэлжэ, «его величество милостивое награждение чином 9-го ранга. Согласно табеля о рангах 1722 года – титулярныйсоветник» нэрэ үгтэнэ. Табан ноёд үлөө, бэшэнэйнь наhа барахада, хүбүүдынь саашанхи албан ажалыень ябуулна.
Зайһанай, шүүлэнгын, заһуулай ажал хэрэг
Зайһан, шүүлэнгэ, заһуул гээшэд 200 амин зоной ноёд сайд болоно. 50 амин зондо нэгэ даамал ноён табигданхай. Даамал ноён отогойнгоо ноёд сайдай, тайшаагай, конторын хэрэг даабари дүүргэхэ ажалтай. Хэhэн албан ажал тухайгаа ахалагша тайшаада, контородо мэдүүлжэ, дуулгажа байха.
Зайһан, шүүлэнгэ, заһуул иимэ албан ажалтай: подать, повинности суглуулаад, казнада тушаана, хилээмэ хадагалһан магазинуудые тушаана, шууданай, уезднэ үртөөгэй түлөө харюусана, таряа ургуулна, ведомости тараана, харгы ба хүүргэ заhана, нооhо суглуулна. Гадна элдэб хэрэгүүдые - хадаг табилган, арсалдаа хэрэлдээн тухай, үбгэн hамган хоёрой хоорондохи тоосолдоон гэхэ мэтын хэрэгүүдые хараална. Тиигээд зэмэтэй хүниие бургааhаар сохино, хаалтада хаана, ялада унаhан хүнhөө мүнгэ абана.
Зайһан, шүүлэнгэ, заһуул гэгшэдые Губернскэ Засагай газар томилдог байгаа. Тиигээд ехэнхи ноёд сайд арад зоной hунгалтаар томилогдоо. Мүнөө 66 ноёд тоологдоно. Арад зонhоо юумэ (мүнгэ, зөөри) абадаггүй. Тиигээд арад зоной хүшэр хүндэ болоходонь, хүгшэрхэдэнь, наhа барахадань, жаа үхибүүдэй түлөө подать, земскэ сбор ноёд сайд өөhэдөө түлэнэ. Суглаан албан ажалай хэрэгүүдээр 200 мянган түхэриг суглуулаа.
“Онинская контора” 1749 оной мартын 2-то Эрхүүгэй провинциальна канцеляриин №1085- дахи зарлигаар «Мирская сборная изба» гэжэ нэрэтэйгээр нээгдээ. Хамаг хэрэг, саарhан энэ гэр соо хадагалагдадаг болоно.
Баргажанай земскэ сүүд, эмхи зургаан саарhа бэшэгээ «Бичигун конторо» гэжэ нэрэтэйгээр оруулдаг байгаа. Галсан Мардаин ахалагша тайшаа байхадаа, хамаг зарлиг болон тогтоолнууд “Онинская контора” гэжэ нэрэ доро оруулдаг болоо. Жэшээнь, «Указом Удинского земского суда от 1816 г. февраля 27- го дня предписано, чтобы в комнате собрания было поставлено зерцало (жирсало), и мы поставили. Зерцало - это трехгранная призма с тремя Указами Петра I, наверху герб Орла».
1820 оной приговор-шиидхэбэриин эхин хуудаhан
Татабари абалгын 1820 оной октябриин 27-ой тогтоол
Дымбыл Галсано (1815-1822 оноор) ахалагша тайшаа байгаа. Хоринск тосхоной Хориин конторын ажалаа ябуулдаг байһан саг.
1820 оной октябриин 27-до ахалагша тайшаа, мүн хоёрдохи, гурбадахи, дүрбэдэхи тайшаанар, конторын депутадууд, 11 эсэгын отог бүхэнэй зайһанууд даагаад байһан зонтоёо Онинско конторо соо суглараад, боложо байhан ушарнууд тухай хөөрэлдэн зүбшэлсөө.
Онинско конторын татабари 31104 түхэригөөр дуталдана – мүнгэ татабари гүрэндэ оруулжа шадаагүй, тиигээд хоёрдохи удаа хэhээлтэдэ ороо.
Иимэ ушарhаа боложо, шиидхэбэри абтаа.
Тайшаанар татабари суглуулхыень отогой ноёдой хойноhоо шанга хиналта-шалгалта хэхэ. Ононой тала дайдаар 6312 арад зонһоо татабари, тайшаагай абалгые, хоёрдохи тайшаагай - Түгнын тала дайдаар 3211 арад зонһоо абалгые, гурбадахи тайшаа Хёлгын тала дайдаар 1773 арад зонһоо абалгые, дүрбэдэхи тайшаа депутат Бурхин - Анаа талаар 1928 арад зонһоо татабари абалгые хинан шалгаха болоо.
5167 үхэр малай арhа суглуулжа, купец Бачининда дутагдалай түлөө тушааха.
Ноёд сайд мүнгэ оруулжа шадаагүй хадаа өөhэдөө мүнгэ түлэхэ болоно.
Татабари суглуулжа шадаагүй hаань, эд барааень, үхэр малыень худалдажа, мүнгэ гүрэндэ оруулха.
Түлэжэ шадаха хүнэй мүнгэ түлөөгүй hаань, шангаар бургааhаар сохёод, мүнгэ түлүүлхэ.
Энэ шиидхэбэри ахалагша тайшаа, 9-дэхи рангын Дымбыл Галсано, хоёрдохи тайшаа, гурбадахи тайшаа Цыден Цыбикжабон, дүрбэдэхи тайшаа Жигжит Дамбадугарон, 4 депутат зайһанууд, 9 зайһанууд, 1 шүүлэнгэ баталhан байна.
Энэ шиидхэбэри хаража байхада, хори буряадай тайшаанар, ноёд сайд гүрэнэй албан ажал зүбөөр ябуулха гэжэ оролдодог байгаа гэхээр байна.
Владимир ЦЫДЕНОВ
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
