1110
1793 оной ахалагша тайшаа Д-Д.Эрэнсын «Захяа» тогтоол. 1800 оной «эб хэб тогтоолой» эхин
(Үргэлжэлэл)
Урид дурдаhан хорилтонуудhаа гадна, үшөө иигэжэ бэшэнэ: “Улаагай мори тэргэ албанда ехээр хэрэглэхэгүй. Тайшаагай саарhан биледгүйгөөр ябахань хоригдоно. Бэшэг тараагшые үни удаан байлгахагүй, бэшэгыень уншаад, саашань ябуулха”.
Энэ «Захяа» ахалагша тайшаа Дамба-Дугар Эрэнсын, тайшаа Павел Доржын, тайшаа Цыбик-Жап Юмсэрэнэй, бэшэг тараагша Данжиб Доржын гэгшэд баталаа.
1793 оной ахалагша тайшаа Д-Д.Эрэнсын «Захяа» тогтоол. 1800 оной «эб хэб тогтоолой» эхин
Эб хэб тогтоол
1800 оной майн 20-до, буряад литээр зунай түрүүшын hарада, «Эб хэб тогтоол», ородоор «согласительный устав» Дамба-Дугар Эрэнсын (1768-1804 оноор) ахамад тайшаа байхадаа баталаа. Энэмнай Анаа голой хойто эрьедэ Улаан- Бургасы гэжэ газарта Хориин талын конторо зөөнхэй, нютагай өөрын байгууламжа болоод байгаа.
1800 оной «Эб хэб тогтоол»
Эндэ «Его высокоблагородию коллежскому асессору, главному тайше, члену-сотруднику императорского вольно-экономического общества, находящегося в Петербурге, Дамба-Дугар Эрэнсын» гэжэ зорюулан бэшэгдэhэн байна.
Ородоор үндэр нэрэ солотойгоор хамаг албан тушаалыень тоолон хандадаг байна. Буряадууд хори буряадай тайшаа гэжэ хэлээд, баhал һүртэйгөөр хандадаг байгаа юм бэшэ аал даа.
«Эб хэб тогтоол» соо 11 эсэгын ноёд сайд иигэжэ бэшэнэ: «Худалдаа наймааша купец-ростовщигууд буряад нютагуудаар ябаа. Худалдаа наймаа хэхэдэнь, хүдөөгэй хүнүүд урьhаар, (проценттэй) эд бараа абажа, саашадаа түлэжэ шадаха аргаяа hалахадань, процентнь ургажа, ехэ боложо, гэр бүлөө, үри хүүгэдээ тэжээхэдэ хүндэ боложо, купец-ростовщигуудай богоол боложо орошоно. Тиихэдээ гүрэндөө ясак, подати түлэжэ шадахаяа болишоно.
Энэ hүүлшын ушар ноёд сайдай hанааень бүри ехээр зобооhон байха, юундэб гэхэдэ, ясак, подати гээшэмнай ноёд сайдай эгээл шухала албан ажалынь болоно ха юм даа.
Энэ тогтоол соо хүбүүниинь эсэгынгээ үри түлэхын түлөө кабалада орохо ёhогүй гэжэ хоригдоно. Хүбүүниинь эсэгынгээ түлөө харюусахагүй гэhэн удхатай болоно ха. Мүнгэнэй процент 25 копейкэ, нэгэ рубльhаа нэгэ жэлэй хугасаа сооhоо дээшэнь процент бодохогүй.
Тиихэдээ ростовщигуудта процентээ нэмэхэ эрхэ үгы болгожо хорино.
Худалдаа наймаа хэжэ байhан хүн гү, али купец-ростовщик баригдаа hаа, 10 түхэригэй ялада унаха болоно. Ойлгууламжын хөөрэлдөөндэ (разъяснение об этом законе или внушение по закону), зэмэтэй купец-ростовщигта ойлгуулха.
Хүдөө газарта худалдаа наймаа хэдэг купец-ростовщигуудай ажалыень хорижо, хүдөөгэй хүнүүд ехэ үритэй болоод, кабалада ороод зобохогүйнь түлөө юрын арад зоноо хамгаалха гэhэн тогтоол болоно.
Энэ тогтоолой хүсэтэй байхынь түлөө отог бүхэндэ даамал ажалтай хүндэ даалгагдана. Даамал гээшэмнай пятидесятник, (табин үрхэтэ айлhаа подати суглуулдаг) дээрэhээ буужа ерэhэн хамтын албанай ажал даабари тарааха, тиигэжэ хүдэлмэри ябуулдаг ноён болоно.
Иимэ дээдэ үндэр засагай Указ түрүүн байгаа гээшэл даа.
Энэ «Эб хэб тогтоол» гээшэмнай Императорай Зарлиг, Эрхүүгэй амбан захирагшын предложени бүри саашань хүсэтэй болгон дамжуулан гаргаhан ёhотой хүдөөгэй тогтоол болоно. Юундэб гэхэдэ, Указ, предложениин гараhанай hүүлдэ худалдаа наймааша купецүүд хорилгодо анхарал табингүй, улам саашаа купеческо-ростовщическа хэрэгээ ябуулжа байгаа. Тиихэдээ хүдөө зон кабалада ороhон зандаа бэлэй.
Хори буряадай тайшаа, ноёд сайд Императорой Зарлиг гээшые юрын арад зондоо бүри дүтэ болгожо, ухаа заан дамжуулаа.
Хори буряадай ахалагша тайшаа Д.Д.Эрэнсын түрүүтэй 28 ноёд сайд, тэдээнь соонь - 2 тайшаа, 10 зайhан, 2 шүүлэнгэ, 2 заһуул 10 податной, 1 писарь «Эб хэб тогтоол» дээрэ гараа табяа. Ахалагша тайшаа Д.Д. Эрэнсын Петербург хотодо байхадань, энэ тогтоол бэшэгдэжэ эхилээ хэбэртэй. Ерэхэдэнь, май hарада булта зүбшөөжэ, гараа табяа гээшэ ха.
Журам тухай хуули
Саашанхи хуули 1808 ондо хори буряадай 11 эсэгын уг гарбалай ажахын болон сүүдэй табилга болоно ха. Галсан Мардаинай (1804-1815 оноор) ахалагша тайшаа байхадань, энэмнай Хоринск зөөһэн Хориин талын конторо гэжэ нютагай эмхи зургаан байгаа гээшэ.
1808 оной хуулиин эхиниинь
11 эсэгын ахалагша тайшаа надворно советник Галсан Мардаин, хоёрдохи тайшаа коллежскэ асессор Павел Доржижабун, отог бүхэнэй титулярна советнигүүд, зайhан, шүүлэнгэ, заһуул, түшэмэлнүүд сугларжа, энэ хуули абаа.
Суглархадаа, түрүүн абтаhан хуулинуудые шэнэлхэ, заhаха, нэмэхэ хэрэгтэй болоо гээд, энэ хуули абаhан болоно. Энэмнай 132 дэлгэрэнгы ехэ статьятай. Энээн соо хадаа: «Хүниие муушалха, харааха тухай», «Хэрэлдээд, гэмэлтэхэ тухай», «Эхэ, эсэгэ, дүүнэрээ хараха тухай», «Лама, эмшэн, бөө удаганай сэн, түлэлгэ, үргэл», «Үхибүү үргэхэ, наhа барахада, эд зөөри хубаалга тухай», «Сабшалан, бэлшээри хорёолхо тухай» гэхэ мэтын статьянууд болоно.
Гараа табихадаа, иигэжэ бэшэдэг байгаа: «Надворный советник тайшаа Галсан Мардаин, коллежскэ асессор тайшаа Павел Доржижабун, 38 зайһан болон хүндэтэй ноёд сайд».
1817 оной хуулиин эхиниинь
1817 ондо «Приговор об упорядочении управления внутренними делами 11 хоринских родов» гэжэ данса Дымпил Галсаногой (1815-1822 оноор) ахалагша тайшаа байхада баталагдаа.
В Указе удинского земского суда, 1812 года апреля 5 дня за №1528 на имя его высокоблагородия господина тайши 7-го ранга Галсана Мардаина написано: сайдов у 11 родов много, при решении же чиновниками земского суда дел степные сайты, требующиеся по закону, сведения не представляют, а постоянно говорят: «мы не знаем». Если же посмотреть на рапорты конторы, то они подписываются разными сайдами. Чтобы прекратить это, пусть, кроме глав оттоков, будет еще по одному сайду на каждые 200 душ, а в конторе должны находиться 6 депутатов, сменяясь через три года. Лишних же сайдов сократить. Это постановление земского суда губернским правительством утверждено.
Удинска земскэ сүүдэй Указай гараад байхадань, 1817 ондо «Приговор об упорядочении управления внутренними делами 11 хоринских родов» баталан иигэжэ гаргаа.
6 депутат 3 жэл болоод hэлгэгдэхэ, шэнэ депутадууд томилогдохо. Тиигэбэшье ахалагша тайшаа ажалдаа шадамар бэрхэ нэгэ депутадые
Владимир ЦЫДЕНОВ
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
