Агуу Пушкинай алдар суута хотодо

Нева мүрэнэй эрьеэр алхалхадаа…

Хорин жэлэй саана эндэ үлэhэн hаа, хуби заяамни, магад, ондоогоор эрьелдэхэ байгаа аалам… Yсэгэлдэрэй оюутан үхин Россиин Хаашуулай үндэр ехэ ордонгуудай дундуур яба­жа, дэлхэйн дархашуулай гайхал түрүүлмэ бүтээлнүүдые сэдьхэлээ ханан хараа бэлэйб. Мүнѳѳшье нюдэмни хаража «саданагүй». На­магтай газарта хэдэн зуугаад жэлдэ хэмхэрхэгүй бүхэ гэгшын иимэ ордонгуудые яагаад бод­хоогоо гээшэб! Хүн түрэлтэнэй арга боломжо заха хизааргүйл! Эндэ бодхоогдоhон байшан бүхэн – уран урлалай орьёл лэ! Дээгүүрнь хүнэй дүрсэнүүд, уран угалзанууд шудхан hиилээтэй. Хотын гол гудамжаар – Невскэ проспектээр гэшхэлхэдээ, Фонтанка, Грибоедовай hуба, Мойко гэhэн Нева мүрэнэй «hудаhан» болохо гол горхонуудые гаталнабди. Буряадай уран гартан Вячеслав Бухаевай бүтээл - Чижик-Пы­жик руу Фонтанкаар харгылагшадшье дайрал­дана. Бишыхан шубуухай руу мүнгэ шэдэжэ онохоёо ошоно. Тиигэжэ шадабал, хүсэhэнѳѳ заатагүй хүсэлдүүлхэ гэhэн тэмдэгтэй ха юм. Тээ саанань ногоорон харагдаадхина Пётр хаанай hуулгаhан Зунай сэсэрлиг. Тэрээн дотор орохо­той сасуу хун шубуудай hайхашаан байрлаhан хэмэл нуур угтаадхина. Yндэр жэгдэ модонуу­дай дундуур жэгтэй гоёор hиилэhэн хүшѳѳнүүд, фонтанууд, сэсэгүүд… Одоо үгѳѳр зураглахаар бэшэл эдэ бүгэдые - нюдѳѳрѳѳ хараха, бэеэрээ мэдэрхэ хэрэгтэйл!

Нева мүрэнэй эрьеэр алхалхадаа, Александр Пушкин эзэлүүдгүй hанагдаадхиха юм. Агууехэ поэт энээгүүр «Лондоной дэнди мэтэ хубсалан­хай» гэшхэлдэг байгаал. Светскэ үдэшэнүүдтэ хутагын эридэл хурса хэлээрээ али нэгэниие хадхаад, түлхюулээгүйхэн намнуулдагшье hааб даа. Юундэ хүн үнэн үгэдэ дурагүй гээшэб? Га­шуун хадань тиигэнэ гү? Теэд нялуунhаа гашуу­ниинь дээрэ бэшэ аал?

Байгша оной июниин 6-да суу ехэтэй уран үгэтэнэй 225 жэлэй ойн баяр Санкт-Петербург хотодо үргэн дэлисэтэйгээр тэмдэглэгдэhэн байна. Мойкоор оршодог Пушкинай гэр- музейн дэргэдэ нээлтын баяр болоо. Энэ гэртэ Агууехэ поэт наhан болохынгоо урда тээ, 1836 ондо ажаhууhан. Хубиинь гэр бэшэ юм. Юрэдѳѳ, Пушкин Петербург хотодо ѳѳрын гэхэ гэртэй байгаагүй. Ордоной талмайhаа холо бэшэ ор­шодог хатан Волконскаягай энэ гэртэ дуэльдэ шархатаhанай удаа hүүлшынгээ үдэрнүүдые поэт тооложо хэбтээ. Мүнѳѳ болоходо, «Мойко, 12» гэhэн хаягаар улад зоной зүргэ таhалданагүй. Хүшѳѳдэнь сэсэгүүд табигдаhаар.

Ойн баярайнь хэмжээ ябуулгада Оросой Холбоото Уласай Толгойлогшо Владимир Пу­тин оролсоо: «Царское село» гэhэн гэр-музейдэ хүрѳѳ, Александр Пушкинай нэрэмжэтэ му­зей-лицейн hэльбэн шэнэлэгдэhэн хоёрдохи дабхартай танилсаа. Федерациин Зүблэлые толгойлогшо Валентина Матвиенко Пушкинай хүшѳѳдэ баглаа сэсэг табихынгаа урда иигэжэ хэлэhэн байна: «Сэдьхэлэй тэжээл болохо Пуш­кинай зохёолнуудые уншажа ябаа сагтаа гүрэн түрынгѳѳ ажаhуугшадай оюун ухаанай түлѳѳ hанаагаа зоболтогүй - нютаг орондоо дуратай, туhатай эрхэтэд үндын бодожол байха». Тон зүб лэ даа.

Манай мама ород хэлэ болон уран зохёол хүдѳѳгэй hургуулинуудта заадаг байжа, ород классигуудай зохёолнуудтай нилээн баян но­мой hан гэртээ суглуулhан. «В садах Лицея. На брегах Невы» гэжэ Пушкин тухай Мари­анна Басинагай ногоон гадартай ном олоод, сүлөөгүйхэн уншаhан хүм. Уран зохёолшын намтар шэнжэлэгшэд ехэ hонирхолтой, дэлгэ­рэнгы баримтануудые тэрэ ном дотор үгэнхэй байгаа. Багаhаа hонор hүбэлгэн, тогтууригүй уян бэетэй – ехэ шадамараар бүмбэгэ шэдэлсэ­дэг «Һармагшан» (поэдэй багынь ара нэрэ) Лев Пушкин абгынгаа зууршалгаар, ябадал хэhэнэй ашаар хаашуулай лицейдэ ороhон юм. Эхэ эсэ­гэнь үхибүүдтээ ехэ анхарал хандуулаагүй. Сер­гей Пушкин боро юрьеэнэй байдалhаа холо мүртѳѳ хүтэлбэрилхы шадабаригүй байжа, ходо мэхэлүүлдэг, именинүүдэйнгээ олзо оршо тааралдуулангүй, үри шэридээ бажуулгашан­хай байдаг hааб даа. Тиихэдэ Агууехэ Пётр хаа­най суута арап Ганнибалай аша басаган эжынь багаhаа эрхээр үндыhэн тула гэртээ аятай ор­шон байгуулхые мэдэхэгүй - ялагар талагар баалнуудаар, hайндэрнүүдээр ябажа үнжэдэг hэн. Эдэ хоёрой Саша хүбүүн бурханhаа үгтэhэн бэлиг талаантай түрѳѳ. Юрын хүн иимэ зо- хёолнуудые бэшэхэ аал? Yгы даа, үгы! Богони­хон наhандаа юу хэжэ үрдеэгүйб даа?! Халуун шуhатай, огсом зантай Александр гал халуун зүрхэеэ түүдэг мэтэ носоогоод, аяар гуша га­ран дуэльнүүдые эрхилээд, олон эхэнэрнүүдэй зүрхэ сэдьхэл буляагаад, бахархал түрүүлмэ баян захатануудые орхёод, олоной дунда «одон» болоод мүнхэрѳѳл даа. Пушкинай ерээдүйе зүгнэhэн ѳѳрынь үгэнүүд бодотоор бэелүүлэгдээ:

«Слух обо мне пройдёт по всей

Руси Великой,

И назовёт меня всяк сущий

В ней язык,

И гордый внук славян, и финн,

И ныне дикий тунгус,

И друг степей калмык…».

«Санкт-Петербург хотодол Пушкинтай хабаатай тоогүй олон дурасхаалай газарнууд бии. Бэшэ ондоо иимэ хото дэлхэй дээрэ байхагүй. Агууехэ поэт уран зохёолнуудтаа Пётр хааниие, Царскосельскэ лицей, Нева мүрэнэй эрье, Зунай сэсэрлиг болон бусадые магтан дуулаал. Гар бэшэгүүдынь Ород уран зохёолой институдта хадагалаатай. Пушкинай түрэhэн үдэртэ заншалта ёhоороо зүжэгүүд, экскурси- нууд, лекцинүүд, дурасхаалай хүгжэмтэ үдэшэнүүд үнгэрѳѳ», - гэжэ хотын амбан захирагша Александр Беглов онсолоо.

Ород уран зохёолой үндэhэ hуури табиг­ша суу ехэтэй Пушкинай 225 жэлэй ойн бая­рай хэмжээнүүд байгша оной эсэс болотор үргэлжэлхэ. Санкт-Петербург хотодо бүхыдѳѳ 350 хэмжээ ябуулга үнгэрхэ гээд тэмдэглэгдэнэ. «Он победил и время, и пространство» гэhэн үзэсхэлэн Гүрэнэй Ород музейдэ январиин 25 болотор дэлгээтэй байха. Тус музей абдараа нээжэ, Пушкинтай хабаатай хоморой бүтээлнүүдээ олоной hонорто анха түрүүшынхиеэ дурадхаа юм байна.

Агван Доржиевай байгуулhан дасанда

Далай ламын багша, алдар суута дипло­мат Агван Доржиевай Европодо анха түрүүн бодхооhон Гунзэнчойнэй дасан Петербург хото ерэхэтэйгээ сасуу хүрэжэ гороолоод, хуралдань hуугаад гараа hэнби.

Хорин жэлэй саана дасанай шэрээтэ Буда ламада Иринатаяа (эндэ оюутан хаhаяа үнгэргэhэн нютагаймни басаган) ороо бэлэйб­ди гэжэ дурсаhаар, дасанай хорёогоор алхал­баб. Тиигэжэ ябатарни, Буда лама бэеэрээ хажуугарни үнгэршэбэ. Сэтхүүлшэдые дахуулан­хай, сүлѳѳ забгүй хэбэртэй. «Нева мүрэнэй эрье­дэхи хото, уларилынь шамда таараха байна. Теэд эндэ үлэхэ гүб гэжэ гансал ши өөрөөл зосоогоо шиидхэбэри абаха ёhотойш», - гээд, Бургал­тайн Буда лама энеэбхилhэн шэгтэйгээр тиихэдэ нам руу харасаа хандуулаа юм hэн. Танил түhөө хараад, зосоо дулаагаар сорьёбо.

Ерэхэ жэлдэ, 2025 ондо, Гунзэнчойнэй дасан байгуулагдаhаар 110-тай болохо юм. Эрдэнитэ мүнхэ бэеэрээ бидэндээ тэхэрин буужа, эти­гэлэй элшэ асарhан Этигэлэй хамба лама энэ дасан 1913 оной февралиин 21-дэ арамнайлhан. Цанид хамба лама Агван Доржиев гажа буруу хамалган ба хашалганай эхилhэн 1937 он бо­лотор эндээл ажаhууhан. Энээн тухай дасанай хорёо дотор байгуулагдаhан хүшѳѳнүүд дээрэ уншахаар.

Европын арад түмэнэй дунда буддын ша­жанда шүтэгшэд олон боложол байна гээд, хуралай үедэ анхарааб. Эндэхи зон дээдын со­ёлтой. Тиимэhээ буддын шажанай гуримуудые ёhоорнь сахина. Славян түхэлтэй залуу хүбүүд гэрhээ олбогуудые асаржа hуугаад, гараа на­маншалаад, маани мэгзэмүүдые ламанарhаа дутуугүй сээжээр дабтажа байна. Одоо hүрөөтэй даа харахада… Хүн бүхэмнай эхэ байгаалиин эрьесэ соо ябана ха юм. Yри бэеэ үндылгэн, үйлэ хубияа эдлэн ажамидарнабди. Һайхан hанаа hаналжа, hайн тээшээ зүдхэн, ашагтай хэ­рэг ябуулжа, hайн нэрээ ургажа ябаа халаанда үлѳѳхэмнай болтогой!

Yлгы нютагаймнай уурхайда

Холын газарта буряад арад түмэнэй уурхай - «Ая ганга» түбые ударидагша Цырендари Аю­ровна Самбуеватай залгажа, уулзаха тухай хэл­сэхэ гэhэмни, утаhанай нүгѳѳ захада поездын түбэрѳѳн соностобо. «Северобайкальск ошожо ябанаб. Алтарганада үшѳѳ байха хүм. Августын тэн багаар Петербург бусахаб. Түбтѳѳ Наталья Цыденовна үлэнхэй. Ошожо хѳѳрэлдѳѳрэй даа», - гээд, Түгнын талын түргэдүү хатан орлогшын­гоо гар утаhанай дугаар тэрэ бэеэрээ ябуул- жархиба.

Урихан зантай, уран гартай Наталья Цыде­новнатай Приморско проспектээр оршодог «Ая гангын» офисто уулзаха болзороо хэлсэбэбди.

Метрогоор «Чёрная речка» станцида хүрѳѳд, газар дороhоо гараад, үргэн гудамжаар гэшхэл­жэ ябатарни, шэбэнүүр бороо шэнхинэшэбэ. Урдахи замыемнай сэбэрлээд, нээгээд үгэдэг тэнгэриин хайра гээшэл гэhээр урагшаа ал­халнаб. Бороо доро багаhаа наадаха дуратай байгааб. Наталья Буянтуева бороогой ороходо, баhал гэртээ орохые мэдэнгүй, уhа ойможол ябадаг hэн ха. Эгээл тиимэ хадань наашаа ерэ­хынь урда тээ эжынь: «Наташада Петербург хото тааараха», - гээд хэлэhэн байна. Таараал хадань Хэжэнгын талын хэшэг ехэтэй хатан 20-ёод жэл­дэ эндэ ажамидарна. Тиихэдээ алтан гараараа «Ая гангын» аяар 300 гаран дэгэлнүүдые оёод, холын газарта гоо hайхан урлалаараа уладай нюдэ хужарлуулhаар зандаа.

«Ая гангадаа» халуун сай аягалаад, яаралгүйхэн аятай зохидоор байдалаа хѳѳрэжэ байхадань, гэртээ эжынгээ абяа шаг­нажа байhандал, зосоо уужам болоодхибо. Yнэхѳѳрѳѳ, нютагтаа мэтэл. Түрэhэн газартаяа холбоогоо мэдэрхэеэ буряадууднай иишээ зо­ридог юм байна. Эндэ hонин hорьмойгоо, ам­жалтаяа хѳѳрэжэ урмашажашье, туhаламжашье эрижэ боломоор ха. Һаруул hайхан таhалганууд эхэнэрнүүдэй дулаахан гараар шэмэглэгдээтэй: гэрэл зурагаа абхуулмаар буряад гэр харуулhан таhалга, хуралдаа үнгэргэхэ газар… Цырендари Аюровнагай кабинет дотор номууд ябталан та­бяатай. «Һаяхана Буряадhаамнай хэлэ шудалха номуудые эльгээгээ», - гээд, хайрсагhаа хүсэд гаргагдаагүй hуралсалай учебнигүүд болон методическа заабаринууд руу Наталья Цыде­новна харасаяа шэглүүлнэ. Хойноhоонь дахаад, дам саашаа алхалхадаа, ѳѳрынь оёдол ябуулдаг уужам таhалга руу оробобди. Yргэн ехэ шэрээ дээрэ буряад дэгэлнүүдээ эсхэжэ үнжэдэг юм байна. Хажуудань оёдолой хүл машина харанаб.

«Ясли-садта ябадаг байхадаа, абынгаа сам­сын шагтануудые задалаад, дахинаа оёжо hуудагаа hанадагби», - гээд, уран гартан энеэнэ. Хүн болохо багаhаа гэдэг гүб даа буряад арад: оёдолшон болохоо тиихэдэ зүгнэhэн байгаал даа. Наталья Буянтуева Ивалгын үндэhэн со­ёлой техникумэй түрүүшын оюутадай нэгэн болодог юм. Буряадай Yндэhэтэнэй 1-дэхи ли­цей-интернадта багшалhан. Бүгэдэ Буряадай үндэhэн эблэлэй эгээл хүлгѳѳтэй эхин дээрэ, 1990-ээд онуудта байлсажа, буряад хубсаhа hэргээн дэлгэрүүлгэдэ хубитаяа оруулhан. Холын газарта ерээд, hургуулиин дэргэдэхи урлалай түбтэ гол ажалтайшье hаа, олониитын хэрэгтэ хам оролсоhоор. «Ая гангада» бэлдэhэн коллекцинуудынь дэлхэй дүүрэн харуулагдаhаар. Һаяхана Москвагай ВДНХ-да үнгэрhэн үзэсхэлэндэ «Байгалай домог» гэжэ коллекцинь хоёр удаа харуулагдажа, олоной hонирхол татаа.

Хоёр шанга хатадай хүтэлбэри доро «Ая ган­га» аяар юһэн сая шэнээн ажаhуугшадтай Санкт- Петербург хотодо таба мянганhаа үлүүтэй буряа- дуудые нэгэдүүлэн байнал даа. Түбэй дэргэдэ байгуулагдаhан «Ая ганга» ансамбльда нютагаархиднай аляа хѳѳрхэн үринэрѳѳ хатаржа, дуулажа, буряадаар дуугаржа hургуулна.

Түгэсхэлэй үгэ

Дэлхэйн алишье хизаарта ямаршье ажал хэжэ ябабал, түрэhэн нютаг Буряадтаа туhатай байхаяа оролдохоб даа. Дуратайгаа бэшээд, дуран соомни ябуулhан, дулаахан ульhаяа дамжуулhан «Буряад үнэн» сониндоо эреэлhэнээ эльгээжэл мэдэхэб!

Балтиин далайн тэнгэри доро мүнѳѳ дээ­рээ ехэ аятай байна. Хүн зонииншье томоотой, хүндэмүүшэ… Yдэртѳѳ мэтэ hаруул hүнинүүдые анха түрүүшынхиеэ эндэ харааб. Yшѳѳ юу үзэхэбиб даа? Заатагүй бэшэхэб.