Долгорма багшын домогто наһан

Долгорма Дондоковна Дондокова 1924 ондо Агын тойрогой Зүдхэли нютагта түрэһэн. 1945 ондо Улаан-Үдын Учительска институт, 1959 ондо БГПИ-гэй хэлэ бэшэгэй таһаг заочноор түгэсхөө. 1947-1979 онуудаар Яруунын аймагай Үльдэргын дунда һургуулида буряад хэлэнэй багшаар хүдэлжэ гараа. «Буряадай АССР-эй габьяата багша», «РСФСР-эй габьяата багша», «Россиин арадай гэгээрэлэй отличник» гэһэн нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн.

 Балшар бага наһаниинь Түргэн-Дабаанай зүүн бооридо, бүйлөөһэнэй ягаахан сэсэгээр һалбардаг Могойтынгоо буусада үнгэрөө. Һуури бодонгууд угай модошо дархан Жабхайн Дондог абань, шарайд омогой Жамсаранай Хандама эжынь хоюулан хулгана жэлтэй, 1900 ондо түрэһэн эжэл үүри байһандаа юм гү, юрэдөөл, ехэ эбтэйхэнүүд һэн. Эжынь оёдолшо уран байхаһаа гадна, үбһэ ногоо түүжэ, дом арга хэдэг, табан хүүгэдээ, үхэр малаа илгаагүй аргалха шадабаритай байгаа.

Элинсэг абань Майдын Тарба ноён (Абандии) Агын Дүүмын заседатель, ехэ сагаан дасан барюулһан габьяатай һэн. Хуралда ерэхэдэнь хүндэлжэ, хүл доронь торго дэбдижэ угтагша һэн ха. 1896 ондо II Николайн хаан шэрээдээ һууха үеэр делегациин тоодо оролсожо, Санкт-Петербург, Москва хотонуудаар хоёр hара үлүүтэй ябажа бусаа. Хаанай хатанай гарһаа 25 сэбэр мүнгэн халбагадашье хүртөө. Хожомынь Тарба ноёндо дворянска титул үгтэбэ гэһэн һураг ерээ гэхэ. Ноёной һамганай, Табтаанай нютагһаа гарбалтай Арбайн Дугаалиин үхин, хуба шарахан хүгшэн эжынь гоё повозко тэргэдэ һуугаад гүйлгэхэдэнь:

Абандии ноёной абгайхан

Алагхан нюдэндөө хубилгаантай,

Ноён Абандиин абгайхан

Ногоохон нюдэндөө хубилгаантай, – гэжэ зон дуулалдадаг байһан гэхэ.

Долгорма басаган багаһаа түүхэ домог, ном уншаха дуратай, I Пётр хаан тухай роман, «Үбгэн Жэбжээнэй» үльгэр гэхэ мэтые уншаад, гүүртынгээ эжынэртэ хөөрэжэ үгэдэг, һонирхуулдаг һэн. Табтаанайн7 жэлэй hургуулида һурахадаа, тэрэ үеэр багшалжа байһан Буряадай элитэ хүбүүд Базар Ринчино Жамсо Тумунов хоёрто заалгаhан юм. Залуу наһанһаа абьяастай шударгы, баян сэдьхэлтэй багшанарайнь хэшээлнүүд эдир басаганай хүгжэлтэдэ мүр сараа үлөөжэшье болоо.

Арбаад наһандаа ябахадань, абань хамалган хашалганда орожо түрмэлөө, сүлэгдөө. «Ангиин дайсанай басаган» гэгдээ, эжытэеэ үлэжэ, ябагаар үхэр мал туужа, хүндэ байдалда орожо, халуун хүйтые үзэжэ ябаа. 9-дэхи классаа дүүргээд байтарнь, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилшоо. Һургуулишье таһалдажа, колхоздо счетовод-бухгалтераар абтаба. Тииһээр эжынгээ дурадхалаар эмшэн болохын тула Эрхүү гарахадань, санитарна факультедтэл сүлөө һуури үлэһэн байба. Тэндэ һураха хүсэлгүй байгаад, Улаан-Үдын хоёр жэлэй Учительска институдта ерэжэ һураба. Ленинградай блокада үзэһэн хуушанай багшанар: Д.А. Алексеев, В.А. Абрамов, Б.Д. Чагин ба Т.А. Бертагаев, А.А. Дуринов гэгшэдтэ ном һудар һайнаар заалгажа, гүнзэгы мэдэсэтэй, сэхээтэн жаягтай боложо гараа. Хожом заочноор багшын дээдэ һургуулида һуралсахадань, ехэл хүнгэн байһан гэхэ.

1947 ондо дайнһаа бусаһан фронтовик, сэрэгэй залуу офицер Цэдэб Доржиевич Галсановтай ушаржа, хуби заяагаа ниилүүлбэ. Хотын һургуулида жэл тухай хүдэлөөд, Үльдэргэ нютагаа зөөжэ ерэбэд. Залуухан Долгорма бэриин машинаһаа буулгаһан энжэнь хэдэн мэшээг номууд байһан. Цэдэб Доржиевичынь колхоздо парторгын ажалда ороод, Долгорма Дондоковна багшын баян намтараа эндэ эхилһэн. Үльдэргын 7 жэлэй һургуулиин директорээр Цогто Номтоевич Номтоев 1949 онһоо 1970 он хүрэтэр хүдэлжэ гарахадаа, эрилтэ ехэтэй, харюусалгатай ударидагша байһанаа харуулаа. Багшанарай коллектив: Е.М. Модогоров, Д.Д. Дугарова, Ж.Ц. Цыжипов, Ц.Б. Дугданов ба бусад ажал хэрэгтээ бэеэ үгэнги, эдэбхи үүсхэлтэй хүдэлдэг байжа, шэнэ багшада ехэтэ һайшаагдаа.

Зондоо зохид абаритай багша өөрөөшье хүнөөр тааража ядаагүй. Энэ һургуулида Эгэтын-Адаг, Тайлууд, Мужыха, Эгэтэ, Үлзытэ, Хориин аймагай Булаг, Амгаланта, Ашанга нютагуудһаа үхибүүд ерэжэ һурадаг байһан. Зариманиинь хамтын байрада, нүгөөдүүлынь айлаар байха. Долгорма Дондоковна ород ба буряад хэлэ бэшэгэй хэшээлнүүдые ябуулдаг һэн. Багша гэрһээ холо байһан шабинартаа эхэ мэтэ ханалгатайгаар хандажа, дэмжэхэ сагтань дэмжэжэ ябаа. Тэрэ өөрөө үен үен дээрээ шахуу багахан хүүгэдтэйшье һаа, хэзээни сагта жэншэдгүй бэеэ абажа ябадаг, сэбэр сэмсэгэрээр хубсалаад, зурагтал һайханаар, сэдьхэл татамаар харагдагша һэн. Энэ гурим дүримэйнь жэшээ шабинартань наһанай хэшээл болоһоншье бэзэ.

1956 ондо Үльдэргын һургуули дунда һургуули боложо, Эгэтын-Адаг, Нарһата ошожо, 9-10-дахи классуудта һуралсадаг байһан һаа, мүнөө үхибүүд гэр дээрээ байжа һураха болобо. 1960 ондо Зүүн-Үльдэргын һургуули колхозой түб руу зөөжэ, бага һургуулинууд хамтаржа, шэнэ һургуули баригдаһан. Эндэхи һургуулида эбтэй эетэй, шадалтай бэрхэ ажалай коллектив суглараа. Ц.Н. Номтоев, Ж.Ц. Цыжипов, Ц.Б. Дугданов, Д.Б. Гатыпова, Л.Ф. Шишкова, Н.Б. Банзарова, В.В. Убеев, К.Ш. ба А.Ч. Цыденовтэн ба бусадтай наһаараа хүдэлжэ гараа гэхээр.

Долгорма Дондоковна буряад хэлэ заахадаа, онсо өөрын аргануудые хэрэглэжэ һонирхуулха, буряад хэлэндээ дурлуулха гэжэ ходол оролдожо ябаһан. Илангаяа шүлэг, үгүүлэл гэхэ мэтые зохёолгохо, зүжэглэн уншуулха, уншаһан ном тухайгаа өөрын һанамжа хэлэхыеһургаха. Нэгэтэ Улаан-Үдэһөө хэндэшье дуулгангүй шалгалтын комиссиин орожо ерэхэдэнь, нэгэшье зорюута бэлдээгүй үхибүүдээр нээмэл хэшээл хэхыень Долгорма Дондоковнада даалгаба. Комиссиин гэшүүдэй буряад хэлэнэй хэшээлдэ орожо һуухадань, шабинар тордиһогүй харюусажа, драмын артистнарһаа өөрэгүй зүжэглэн уншажа, зохёолой удхые өөрын бодолоор элирхэйлжэ байба. Тиигэжэ Үльдэргын һургуулиин буряад хэлэнэй эгээлэй хэшээл эрхим хэшээл гэһэн сэгнэлтэдэ хүртэһэн юм. Энэ ушар багшын хэшээл бүхэнөө эрилтэ ехэтэйгээр, үндэр хэмжээндэ ябуулдаг байһые гэршэлээ бшуу.

Долгорма Дондоковнагай зааһан шабинар сооһоо олон уран зохёолшод, ирагуу найрагшадай урган гараһаниинь гайхалгүй: Булад Жанчипов, Ким Цыденов, Сергей Цырендоржиев, Марху Цыренов, Нима Жамбалдагбаев гэгшэд, мүн энэ-тэрэ юумэ бэшэдэг, сонин сэдхүүлдэ гарадаг, номшье хэблүүлдэг һурагшадынь гэбэл: Гарма Будажанаева, Цырен-Ханда Жамьянова, Цырендулма Доржиева, Ханда Доржиева, Лодой Лыктыпов, Цырендулма Цыренова, Цыпилма Дубчинова гээд, һайн дуранай найруулагшад яһала олон. Угсаата түрэл хэлэнэйнгээ тугые дээрэ үргэжэ ябаһан шабинарынь Долгорма Дондоковнагай 32 жэлэй туршада багшалһанай, буряад хэлэеэ эрхимээр заажа ябаһанай үндэр үрэ дүн гээшэл!

Олон үе шабинартаа оюунай түлхюур барюулһан багшамнай өөрынгөө найман үринэрые дүрбэн тэгшэ хүмүүжүүлһэн. Гансал 1947 ондо түрэһэн хүбүүгээ алдажа, хатуу сохилтодо ороһон юм. Тэрэ сагта багшанарта түрэһэнэй амаралта үгтэдэггүй шахуу байжа, Илалтын проспектһээ мүнөөнэй 29-дэхи гимназиин байһан һургуули руу нарай хүүгэеэ һалхи жабар соогуур үргэлөөд ябагалхадаа, хүйтэ абажа хадхаляатаа. 1949 ондо Доржо-Ханда басаганиинь түрэжэ, сэдьхэлыень заһаа. Тэрэ мүнөө мэдээжэ меццо-сопрано хоолойтой, нэрэтэй түрэтэй оперно дуушан. Бага байхадаа, басаганиинь гэрэйнгээ хажуудахи хооһон боошхо руу тонгойгоод, дуулаха ханхинуулха дуратай һэн. Нэгэтэ абань шагнаад: «Юун радио бэ?» - гэһэн гэхэ. Хүдэр ажалша Баатар, Баяр, Намсарай хүбүүдынь - инженернүүд. Угай һарбаалжанаар хэнһээшье үлүү һонирходог Далай - экономист, хүдөө ажахын министрэй орлогшоор ябаа. Гомбожаб ахындаа үгэһэн Даримань - Суриковай дээдэ һургуули дүүргэһэн уран зураашан. Гэрэй хамаг ажал даажа ябаһан Хандажабынь Уласай стоматологиин поликлиникын таһагые даагша ябаа. Мүн лэ эрхим туһамарша Ларисань - городой 1-дэхи поликлиникын ахалагша врачай орлогшо, Баяр Доржиевич нүхэрынь Буряад Республикын ахалагша хирург, БСМП-гэй таһагые даагша байһан; Баярма Цыбендоржиевна бэринь - невропатолог. Женя зээнь - медицинын эрдэмэй кандидат, Москвада докторантурада һураа, зүүн зүгэй эмшэлэлгэдэ амжалтатай хүдэлнэ; Саяна ашань - стоматолог, Оюна - невропатолог; Лариса, Дугар зээнэр - мүн врачнар. Долгорма Дондоковнагай Хандама эжынь аргаша домшо бэлигынь хүүгэдтээшье, аша зээнэр, удамуудтань элбэгээр хүртэһэн байна.

Хүндэтэ багшамнай хүнэй, өөрын илгаагүй үхибүүдтэ ном бэшэг заажа, сэнтэй сэсэн һургаалаа хэлэхэһээ гадна, бүхы наһаараа эм домдо ородог ургамал ногоо түүжэ, хатаажа, хүнүүдтэ тараажа ябаһан. Хүгшэртэрөө һонорхон, соморхон зандаа оёдолой «Зингер» машинкаараа аша зээнэртээ нооһон хүнжэлхэнүүдые бэлдэжэ, лама хубарагуудта номой жанша, шэрээгэй хушалга, хурьган дотортой пупайхашье һаань оёжо үргэдэг һэн. Бурханайнь урдахи жаахан стол дээрэнь «Буряад үнэн», «Толон» сонинуудай, «Байгал» сэдхүүлэй дугаарнууд ябталаатай, тэдэнээ нюдэнэй шэл зүүнгүй уншаха. Шэнэ номуудай хэблэгдэхэдэ һонирхохо. Суг һургуулида һураһан Дамбинима Цырендашиев үүриинь бэлэглэһэн «Сэмүүн саг» номынь байд гээд лэ ирагдажа байха. Сангарилай номһоо захалаад, буряад оршуулгатай «Алтан гэрэл» гэхэ мэтын номуудые таһалгаряагүй уншажа, эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай туһада үдэр бүри маани мэгзэмүүдые тооложо ябаа.

Найман үри бэеые түрэһэн эхэ хүнэй үреэл хүсэлдэдэг гэжэ Долгорма Дондоковна нэгэшье хүниие муулангүй, хамагта һанаагаа зобожо, һайханаар үреэжэ ябаһан лэ. Булаг мэтэ сэбэр сэдьхэлтэй, уула шэнги үндэр бодолтой, Дара эхэдэл арюухан түхэл шэнжэтэй багшамнай Доржо-Ханда, Далай, Хандажаб, Лариса, Баяр ба бэшэ үри хүүгэд, аша зээнэрэй һайхан үргэмжэ дээрэ 98 наһаяа гүйсэжэ, бурханай орондо мордоһон юм. Энэ наһанайнь аша буян хүсэлдэжэ, саглашагүй һайхан эрдэнитэ бэе олохонь дамжаггүй!