Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин адистай

«Үндэр уулын орьёлдол омогтой,

Оёоргүй далайн гүнзэгыдэл таабаритай,

Уран гартан – Сагаан Тэнгэриин хүбүүд!

Сүмэдэл үндэр, үзэсхэлэнтэ,

Гал дүлэтэ дүшэ бодхоохотнай болтогой!» - гээд дархан солын магтаал дуун соо түүрээгдэдэг.

Урдын сагһаа буряад арад уран гартай дархашуулаа дээдын заяанай табисууртай хүнүүд гээд хүндэлдэг, урлалайнь зэмсэгүүдтэ нангин хэрэгсэлнүүдтэл ехэ гамтайгаар ба наринаар хандадаг байһан заншалтай. Гал түмэр хоёрой хатуу махабадуудые тэнсүүлэн «зонхилжо», элдэб үзэсхэлэнүүдые ба тэмсэлэй эрид хурса зэмсэгүүдые урлан бүтээлгын хэрэгые юрын бэшэ, харин Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин адис тамгатай, эди шэдитэй хүнүүд эрхилхэ аргатай гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байһан.

Үшөө «мүнхэ наһатай хатуу эдлэл» гээд шүтэгдэдэг түмэрөөр урладаг хүн хирэгүй арюун сэдьхэлтэй байха зэргэтэй. Шэжэр мүнгэн шэмэглэлэй һүр жабхаланта үзэсхэлэниинь дарханай гүн сэдьхэлэй байдалһаа эхитэй гэжэ арадай сэсэн һургаалнууд соо хэлэгдэдэг.

 

ЭРДЭНИТЭ ХУБИ ЗАЯАН

Баир Намдакович Дармаев 1954 ондо Агын Буряадай тойрогой Могойтын аймагай Зугаалай нютагта түрэһэн намтартай.

Алтан угай утаһаар үеһөө үедэ дамжуулагдадаг уран дарханай абьяас бэлиг тэрээндэ Боролдойн Намдаг хүгшэн абаһаань үршөөгдэһэн. Түмэрөөр шудхан урладаг, алта мүнгөөр хээ сохижо, үзэсхэлэнүүдые бүтээдэг Агын талын суута дархан байһан Боролдойн Намдаг хүгшэн абынь зэмсэгүүд Баир Намдаковичто уг залгамжалалаар  үгтэһэн заяатай.

Буряад Уласай Уран зураашадай холбооной урилгаар Улаан-Үдэ хото зөөжэ ошоод байрлахадаа, Баир Дармаев бүхы угсаата арадайнгаа нангин түүхэтэ газарнуудай эрдэни зэндэмэнинүүдые һэргээн бодхоолсоһон аша габьяатай.

Уран дарханай хүдэлмэринүүдынь Буряад Уласай, бүхэроссиин болон Франци, Энэдхэг, Монгол, Япони гүрэнүүдэй уласхоорондын үзэсхэлэнүүдтэ табигдажа, олоной һонирхол татаһан байна. Мүн лэ Улаан-Үдэ, Шэтэ, Хяагта, Хойто Байгал, Москва, Санкт-Петербург хотонуудай музейнүүдэй сэнтэй экспонадууд болоһон.

Баир Намдакович Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театрай, Улаан-Үдын аэровокзалай, ЛВРЗ-гэй Соёлой байшанай ба профилакториин, Наушки станциин вокзалай болон бусад олон шухала томо гэр байшануудай дотор талые шэмэглэн гоёолгодо эдэбхитэйгээр хабаадаһан юм.

 

МАЙДАРИ БУРХАНАЙ ҮРШӨӨЛТЭЙ 

Габьяата дархан Буряадай буддын шажанай дасануудые һэргээн бодхоолгын хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулһан зол заяатай. Эндэ түмэрые хэбтэ сохижо шудхалгын (чеканка) талаар эрдэм бэлигынь илангаяа үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн. Арсалан, эреэн гүрөөһэн, луу, Гарууди шубуун – олон дүрсэтэ орёо урлалай композицинуудые, ургамалай ба байгаалиин үзэсхэлэнтэ угалзануудаар шэмэглэгдэһэн буддын шажанай нангин һүлдэтэ хэрэгсэлнүүдэй баялигуудые алдар суута дарханай алтан гарнууд урлан бүтээһэн юм.

Уран дарханай ртутно-амальгамна ба сусальна алтаар хушан шэмэглэһэн хэһэгүүдтэй Санкт-Петербургын, Улаан-Үдын, Агын, Сүүгэлэй дасануудай һүр жабхалангуудынь мандажа, буян хэшэг бадарна.

Баир Дармаев үндэһэн буряад уран урлалай заршам дүримүүдые наринаар баримталжа хүдэлдэг заншалтай. Тэрэнэй уран бүтээлнүүд дээдын шадабари бэлигэй онсо тобшо  шэнжээрээ илгардаг гэжэ мэргэжэлтэд тэмдэглэнэ.

 

"ТАЛЫН НАРАН НАЙЖАДЫЕ " БУСААҺАН

Россиин Уран зураашадай холбооной гэшүүн, Буряад Уласай габьяата уран зурааша, дархан, Россиин гүрэнэй шангай лауреат, Россиин Уран зураашадай академиин мүнгэн медаляар шагнагдаhан Баир Намдакович Дармаев «Буряад зураг» гэhэн маягаар урлан зурадаг.

Yшөө суута уран зураашын бүтээһэн Санкт-Петербургын дасанай оройн алтан ганжар, Сүүгэлэй, Агын Майдари бурханай дүрсэнүүд, Зугаалайн, Улаан-Yдын дасануудай газаа, досоо талынь нангин хэрэгсэлнүүд г.м. оюун бэлигэйнь тамгатай, зүрхэ сэдьхэлэйнь элшэ гэрэл шэнгээhэн.

«Хуралай дэмбэрэлтэ үдэр дасанай үүдэ сонхонуудай сэлигдэхэдэ, hүр жабхаланта Майдари бурханай омог согтой нигуур үзэгдэжэ, алталмал бэеынь толороон наранай элшые hаргаана», - гээд урдын бэшэгүүд соо бэшэгдэhэн.

Буряад арадай «Наран-Найжа» гээд нэрлэгдэдэг эрдэни зэндэмэнитэ Майдари бурханай дүрсэнүүд 1930 -аад онуудта хайра гамгүйгөөр отологдожо хабтайлгагдаад, Санкт-Петербургын музей эльгээгдэhэн түүхэтэй. 1992 ондо туйлай ехэ хэлсээ ябуулгануудай ашаар Майдариин дүрсэ Сүүгэлэй дасанда бусаагдаhан түүхэтэй.

Тэрэниие шэнэлэн һэргээлгын ехэ харюусалгатай хэрэг бүтээхэ үүргэтэйгээр Баир Дармаев уригдажа бууhан юм.

- Ехэл хүндэ сагта тэрэ хэрэг эрхилэгдээ бэлэй, - гээд уран дархан дурсалганууд соогоо тэмдэглэнэ. Сүүгэлэй дасан hандаралhаа хүсэд гараадүй, дугангууд соонь хооhон шахуу, лама санаартан хомор, сэхынь хэлэбэл, бидэ дархашуулые хооллуулха эдеэнэйшье мүнгэн дуталдадаг байгаа. Түрүүшын харасаар, hаяын сагта бэелүүлхын аргагүй хэсүү үзэгдэл  байгаа hэн. Теэд богонихон сагай болзорто аргагүй урагшатайгаар Майдари бурхан hэльбэн шэнэлэгдээд, шэнэ ордон соогоо заларhан юм даа.

 

АЛТАН МАЙДАРИ БУРХАН

Бурханай бэе холбоод угаахадань, зарим газарнуудтань зандаа үлэhэн урданай алтан хушалтынь гаража ерэhэн тухай уран дархан хөөрэнэ. Урдань буряадууд дасанайнгаа оройнуудые, бурхадай дүрсэнүүдые алталхадаа, «ртутна амальгама» гэhэн арга хэрэглэдэг байhан. Алтые ртутьтай холижо шэрдээд, будагдаhан хэрэгсэлээ халаадаг гуримтай. Тиихэдэнь ртуть бэлээр дэгдэжэ, алтаниинь үлэдэг.

Тэрэ «ртутна амальгама» гэhэн мүнхын хушалта айхабтар бүхэ ба найдамтайшье hаа, хүнэй бэедэ ехэ хорон нүлөөтэй. Ртуть дэгдэхэдээ, хүнэй арhаар бэе руу бэлээр нэбтэржэ ороод, дотор органууд соо сугларжа, олон жэлнүүдэй туршада хорлодог. Ёhото хоро эдиhэндэл үзэгдэл гэдэг. Тиимэhээ урдань дасануудай алталалгын хүдэлмэринүүд олон зоной хабаадалгатайгаар бүтээгдэдэг байhан. Нэгэ хүн 2-3 үдэрэй туршада хүдэлдэг гуримтай, дүүргэхэдэнь, эмшэ лама тусхай эм залажа, гэртэнь эльгээдэг байhан.

Саашадаа Баир Дармаев Агын дасанай Майдари бурханай дүрсэ шэнэлэн заһабарилһан аша габьяатай. 1889 ондо Хитадта бүтээгдэһэн нангин энэ дүрсэ 1940 ондо Ленинград хотын түүхын ба шажанай музей эльгээгдэһэн ушартай. 1990-ээд онуудта бурханай задархай хабтагар хэһэгүүдынь түрэл дасандаа бусаагдажа, уран дархашуулай туйлай ехэ оролдолго хүдэлмэринүүдэй ашаар хуушан бэеэ бэелжэ, һүр жабхаланта шэрээдээ заларһан юм.

2008 ондо Агын дасанда баяр ёһололой оршондо 14 метр үндэртэй Майдари бурханай рамнай үргэгдэжэ, арадай һайндэр болоһон түүхэтэй.

 

САГААН ТОЛБОНУУД - НАНГИН ҺҮЛДЭНҮҮД

Сүүгэлэй дасанай Майдариин бүтээлэй түгэсхэлдэ нэгэ ехэ таабарита ушар болоhон юм. Баир Дармаев тэрэ хэрэгээ эхинhээ эсэстэнь хүрэтэр фотоаппарат дээрэ буулгажа абаhан. Тиигээд бурханай дүрсые шэрээдэнь hуулгаhанhаань эхилээд, фото-зурагууд дээрэ олон тоото түхэреэн сагаан толбонууд гарадаг болоhон байгаа. Буулгаха үедэ харагдаагүй аад, гэрэл зураг дээрэ бии болоод гайхуулха. Томо, жэжэ – элдэб хэмжүүртэй тэрэ сагаан толбонууд ехэ зохилдон тэгшэрhэн түхэлтэйнүүд.

Тэдэниие шэнжэлhэн Шэтэ хотын мэргэжэлтэд фотоаппарадай гал гаралгаhаа ба бусад ондоо дутагдалhаа, бороогой үүлэнэй hүүдэрhээ, наранай элшын гэрэлhээ гараhан бэшэ, харин ойлгогдошогүй таабарита шалтагаантай гэhэн тобшолол хэhэн. Тусхай аппарадаар томо болгожо харахадань, сагаахан толбо бүхэн hолонгын олон үнгэнүүдээр толорhон нангин мандалын түхэлтэй.

Шэтын мэргэжэлтэдэй hонирхоод, дид хамба Цырен ламхайда хандажа асуухадань, тэрэнь тиимэ толбонуудай буддын шажанай бурхадай дүрсэнүүдэй хажууда нэгэтэ бэшэ ажаглагдадаг тушаа тэмдэглэhэн байна. Нээрээшье, мэргэжэлтэд бурхадай дүрэ зурагуудые шэнжэлээд, таабарита толбонуудые олоhон түүхэтэй.

Дам саашаа, «Энциклопедия символов» ном соо буддын шажанда тиимэ толбонууд нангин hүлдэнүүдэй тэмдэгүүд гэhэн удхатай гээд бэшэгдэhэн.

Сүүгэлэй Абида лама тэдэниие иигэжэ тайлбарилhан байна: «Энэ хадаа манай дасанай урдын ламанарай hүр hүлдэнүүдынь Майдари бурханайнгаа дахяад заларhанда баярлан, бараалхажа буугаад байна. Тиигээд бурханай дүрсынь дотор шүн табяад, рамнайлhанай удаа нангин hүлдэнүүд hанаагаа амаржа, бэшэ тиимэ үзэгдэлнүүд ажаглагдахаяа болиhон».   

Гайхалтай даа, гайхалтай… Юртэмсын үндэрэй гүн руу шэглэhэн түхэлтэй Майдари бурхан Сүүгэлэй дасанай ламанарай нюусануудые хадагалhан.