​Уһалууритай таряашан ган жэлдэ хохидоногүй

Буряад Уласай хүдөө ажахын, хоол хүнэһэнэй сайд Даба-Жалсан Чирипов Тарбагатай аймагай таряашадай ургасаяа хэр хуряажа байһыень улаан нюураараа шалгаба. Орооһоной хэр шэмэтэй байһыень шалгажа байхадань һамбаашалан, иимэ хөөрэлдөө бэлдэбэбди.

- Гасуур жэл боложо байтараа, июлиин хахадлаһанай һүүлдэ гэнтэ бороо хура элбэгээр орожо эхилээ һэн. Тарбагатай аймагай мүнөө жэлэй ургасада та ямар сэгнэлтэ үгэхэ байнабта?

- Һанаанда хүрэмөөр байна. Таряалан энэ жэлдэ муу байна гү гэжэ һанахадамнай, оройтожо ороһон бороогой ашаар ургаса ургуулагшадай байдал яһала заһараа. Хэды тиигэбэшье, талханда ехэ нэмэри үгөөгүйл даа. Шииг ехээр ороод, ургаса хуряахада һаалта хээ. Хюруугай һайса сохёогүйдэ, шэниисэ хуряажа болохогүй байгаа. Тиимэһээ таряашад орой намар болотор тариһанаа хадажа байна гээшэ.

Оройхон ороһон бороон үбһэндэ һайн байба. Малай тэжээл болохо таряан ехэ һайн ургаа. Тарбагатайгаархин энэ үбэлдөө үхэр малынь бүдүүн тэжээлээр хүсэд хангагдаба.

- Хүнэй эдеэ хоолдо ородог орооһо таридаг ажахынууд Буряад Уластамнай бии гү?

- Олон ааб даа. Мүнөө Тарбагатай аймагта хуряагдажа байһан орооһон саашадаа хүнэй хүнэһэн болохо. Энэ орооһоёо таһа сэбэрлээд татахадань, амтатай гэгшын гурил гараха. Ерэхэ жэлдэ тариха үрэһэтэй тарбагатайгаархин болобо. Буряад Улас ниитэ дээрэнь абаад харахада, хилээмэ бариха, гурил болохо орооһоо яһала абадагбди. Тоолоходомнай, манай Буряад Уласта 70 мянган тонно хүнэй хүнэһэн болохо орооһон хэрэгтэй юм. Байгаалиин маанадтаа зөөлэн болоо һаань, бороо хурын орохо сагтаа ородог болоболнь, урданайхидаал адли талхаар баян болохо байнабди.

- Зарим ажахынууд хүрэнгынгөө орооһо газарта булаад, һула һаланал ха юм даа. Тэдэнэй урда ушарһан гарзые гүрэнһөө харюулха ямар хэмжээнүүд абтанаб?

- 309 сая түхэригэй гарзада энэ жэлдэ ган гасуурһаа боложо оробобди. Буряадай зуугаад хүдөө ажахынууд хохидоо. Тэрэ 309 сая түхэригнай Москваһаа заатагүй ерэхэ гэжэ ехэ найданабди. Тэрэнэй ерээ һаань лэ, хүдөө ажахымнай ерэхэ жэлдэ тариха үрэһэтэй болохо. 2017 оной хабарай тарилгада орохо гэжэ һананаб. Гүрэнэй туһаламжагүйгөөр хүндэхэн байха.

- Таряа таридаг ажахынуудай үсөөн болохо хараа бии гү?

- Бороогой ородоггүй сагта талха таряабди гэжэ зобоһоной хэрэггүй. Үхэр малтай һэн хойноо тэдэнэйнгээ үбэлдөө эдеэ ургуулжа шадая гэжэ түрүүн бидэ уряалһан байнабди. Сагай һайн болоходол, дахинаа орооһон дээрээ хүдэлжэ эхилнэ аабзабди.

Орооһон гээшэмнай мүнгэн ха юм даа. Мүнөө нэгэ тонно орооһон 12 мянган түхэригэй болоно. Тэрэнээ худалдаад, ажабайдалдаа хэрэгтэй мүнгэ таряашан олоно гээшэ. Хилээмээр, гурилаар арадаа хангаха хэрэгтэй. Тиихэдээ бидэ орооһо тарингүй, байжа шадахагүйбди гэжэ һананаб.

Һанаад үзэхэдэ, багал юм ааб даа. Буряад Уласнай мүнөө дээрээ 200 мянган гектар газарта орооһо тарина. Зүблэлтэ засагай байхада, 450 мянган гектар газар хахалдаг, ургуулдаг байгаа. Мүнөө болоходо, гүрэнэй дэмжэлгэ урданайхидаа орходоо ондоо болоо бэзэ. Урдандаа ургасатай, ургасагүйшье һаань, газар байна гэжэ хахалаад, үрэһэ колхоз, совхозууд хаядаг байгаа. Тоһо түлишэ тэрэ сагта гам хайрагүй. Трактор хэды шэнээн хүнхинэнэб, тэды мүнгэн ородог байһан.

Харин мүнөө энэ талаар байдал тад хубилаа. Ургасатайл газарта таряан ургаха зэргэтэй. Зүблэлтэ засагай хүдөө ажахы мүнөөнэй хүдөө ажахы хоёрые дундань зэргэсүүлжэ огто болохогүй.

Таряанай ургахада таарамжагүй газарнуудые сабшалан болгоод байбал зүйтэй. Хаана, али нютагта газарынь ямар бэ гэжэ тусхай шалгалта ябуулха хэрэгтэй. Олон зомнай пай абаад лэ, тэрэ газараа эдлэнгүй байна ха юм даа. Мүнөө шэнэ хуули гараба. Тэрэ хуулиин дагуу газарнуудые шалгаад, мэдэлдээ байһан газараа ашагладаггүй эзэнһээ нютагай мэдэлдэ бусаажа, газараар ядалдаһан хүнүүдтэ хубааха тухай асуудал мүнөө илангаяа хурсаар зүбшэгдэжэ байна.

- Хойто жэлдэ хабарай тарилга хэхэдээ, өөрынгөө үрэһөөр гарасалдаха гүбди, али ондоо можо нютагуудһаа асарха гүбди?

- Зарим үрэһыень асархадаа болохобди. Алтайн хизаарһаа нёдондо асараа һэмди. Алтайн хизаартай бидэ нэгэ адли уларилтай гэжэ тоологдодогбди. Тэндэһээ ерэһэн үрэһэн манай нютагай байгаалиин шэнжэдэ гэмгүй таарана. Алтайн обёос яһала һайн ургажа байна гэжэ Байгал шадар аймагта тиимэ үрэһэ тариһан хүбүүд хэлэнэ. Дуталдаха болоо һаань лэ, арга байна. Амарһааш асархада болоно. Эрхүүдэмнай талха таряан һайн ургаа. Тэндэһээшье асархада болохо.

Мүнөө жэлдэ Үбэр Байгалай хизаар Буряад Улас хоёр ган гасуурта хохидобол ха юм даа. Шэнэхээнээр, Агаар ябажа харахада, тэрээгүүрхи нютагууд баһал гандаһан байнал даа.

- Суданай ногоо энэ жэлдэ Буряадай олохон ажахы тарижа эхилээ...

- Суданай ногоон. Олон жэл соо ургадаг үбһэн. Нэгэ жэл соо ургадаг малай тэжээл. Тиимэ ургамалнуудые хүдөөгөөрхинэй тарихадань, бидэ ехэл дэмжэнэбди. Ургасатай байхын тула намаг хатаадаг, сабшалан, таряалан уһалдаг оньһонуудые Буряад оронойнгоо олон нютагта хабсаргажа эхилжэ байнабди.

Ородой Холбооной Хүдөө ажахын яаманай намаг хатаадаг, сабшалан, таряалан уһалалга хинадаг департаментын дарга Валерий Жуковтай нягта харилсаа холбоо тогтообобди. Тэрэ хүмнай Буряад ороноймнай үбһэшэн, таряашантай оло дахин уулзаха байха. Намаг хатаадаг, газар уһалдаг бага хэмжээнэй оньһонууд, ехэ талмайда ажаллаха оньһонууд ямар байдаг бэ гэжэ хөөрэхэ, харуулха, танилсуулха юм.

Сабшалан, таряалангаа уһалаагүйдэ, ган гасуурай гарзанууд ехэ байха гэжэ гүрэн ойлгоно. Манай нютаг уһаар баян. Гол горхонууд бии. Мелиорациин ажал һэргээхэ хэрэгтэйл даа. Дорюун иимэ жэшээнүүд мүнөө байна. Мухар-Шэбэр аймагта «Агротопводстрой» 430 гектар газар уһалаад, жэл бүхэндэ гектарай адагынь 25 центнер орооһо хуряажа байна. Мелиораци нэбтэрүүлһэнэй ашаар иимэ амжалта туйлажа байхыень харахадаа, Зэдэ, Байгал шадарай, Хурамхаан, Баргажан аймагуудай таряашад газараа уһалха дуратай болоод, тусхай түсэлнүүдые эртээнһээ бэлдэжэ байна гээшэ.