​Ашагта малтамалнуудай аша нүлөө хайшааб?

Ярууна аймаг газар дайдынгаа баялигааршье элбэг, арад зоноороошье суутай, соёл урлагайшье, шажан мүргэлэйшье талаар угаа баян нютаг юм. Хори буряадай түүхын үлгы болохо энэ дайдада олон үндэһэтэд ажамидарна. Теэд ажабайдал гээшэ нэгэ жэгдэ байдаггүй. Үдэрэй үнгэрхэдэ, һүни болодог. Хүйтэнэй буурахада, дулаан болодог. Энэ хадаа гунан дэлхэйн жама ёһо гээшэ. Энээниие хараадаа абан, Ярууна аймагай засаг даргын нэгэдэхи орлогшо Цокто Батомункуевич Жамсуевтай золгожо, нютагай ажаһуугшадай hуудал байдалай талаар асуудалнуудые табибабди.

- Ярууна аймагай анхан байгуулагдаһаар 90 жэлэй ой угтахынгаа үмэнэ аймагай засаг зургаан ямар үрэ дүн туйлажа байнаб?

- Ажал хэрэгнай бүри урагшатай, аймагнай улам эршэтэйгээр хүгжэхэ гэжэ найдажа ябанабди. Найдалай ошон манай эльгэ зүрхэндэ хэзээдэшье залирхагүй. Тиигээдшье энээниие гэршэлхэ бата үндэһэн бии. Нютагаархидаймнай нюдэн дээрэ арбаад шахуу соёлой байшангууд аймаг дотор шэнээр баригдаа, һэльбэн шэнэлэгдээ, заһабарилагдаа. Энэ жэлэй дүүрэтэр Иисэнгэ нютагта соёлой шэнэ байшан толлогдохо. Гүүндэ һууринда эгээл иимэ байшан бариха хэрэгтэ мүнгэн һомологдожо байна. Барилгын газар сүлөөлэнхэйбди. Ерэхэ жэлдэ гүүндээрхин мүн лэ толлолгын баяр үнгэргэхэ байха. Гонда һууринда соёлой шэнэ байшанай торхо бодонхой. Ябан-ошон нютаг бүхэндэ соёлой байшангууд һэльбэгдэхэ, шэнээр баригдаха.

- Хүдөө hууринуудта соёлой байшангууд аргагүй ехэ удха шанартай... 

- Соёлой байшан хадаа нютагай зоной сүлөө сагаа аятай зохидоор үнгэргэхэ газар болоно. Мүнөө саг хатуужаад байна. Мүнгэ зөөри хомор болонхой. Хүдөөгэй зон, илангаяа залуушуул тухай бодолгото болоогүй һаамнай, элдэб аргаар сагаа үнгэргэхэ мүрөө бэдэрхэ болоно ха юм. Хатаржа, бильярд болон бусад наадануудые наадажа бэеэ һамааруулаагүй болобол, тэдэ гэмтэ ябадалтанай зэргэдэ орожо, өөрөөшье мэдэнгүй, түрмын үүдэ татажа магад. Иимэ ябадалнуудhаа hэргылхэ зорилго аймагай захиргаан урдаа табина. Гэмтэ ябадалнуудай хүдөө нютагуудта ушархагүйн тула багшанар оролдожо хүдэлнэ. Үхибүүдые хүүгэдэй сэсэрлигтэ орохоһоонь үнэн сэхэ, бэрхэ эрхэтэн болгохо гэжэ хүмүүжүүлэгшэдынь эрмэлзэнэ. Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Владимирович Путин үхибүүдые хүүгэдэй сэсэрлигээр хангаха тухай зарлиг гаргаа бэлэй. Энэ зарлигыень бидэнэр һүүлэй хоёр-гурбан жэлэй туршада аймагтаа хүсэд дүүрэнээр бэелүүлжэ байнабди. 

- Аймагай дунда һургуулинууд мүнөө ямар байдалтайб? Илангаяа хүдөө нютагуудта энэ талаар байдал ямар бэ?

- Мүнөө жэлдэ бидэ Үльдэргын дунда һургуули һэльбэн шэнэлжэ байнабди. Энэ хэрэгтэ элдэб хэмжээнэй бюджедүүдһээ 13 сая түхэриг гаргашалагдаба. Энэ мүнгөөр үльдэргынхид спортын байшан заһабарилба. Анхан амяараа байһан һургуулиин хоёр байшан залгагдажа байна. Тусхай программын ёhоор, бусад һургуулинуудыешье заһабарилхабди. Һаяар Тулдуунай һургуули һэльбэн шэнэлэгдэхэ ёһотой. Тэндэ шэнэ котельнэ бариха хэрэгтэй. 

- Албанай хэрэгээр аймагаар ябаха зуураа Озёрно һууринда байдаг зоной ажаһуудал харабабди. Газар һэндэжэ, дайдын баялиг олзоборилогшод нютагай байгаали, арад зоной амгалан байдал доройтуулна гэжэ элеэр харагдана. Ерүүл зон ашагта малтамалыень дууһан абаад, зүлгэ ногоон дайдын орондо сүл губи өөрынгөө хойно үлөөжэ магад. Газар һэндэгшэд малтаһан нүхэнүүдээ булаад, газарыень тэгшэлээд, алибаа ургамал тарихагүй юм гү? 

- Халагламаар юумэн гэхэдэ, Ярууна аймагай газар уһан, ой тайга аймагай мэдэлдэ бэшэ, гүрэнэй мэдэлдэ байнал даа. Аймагай захиргаан ашагта малтамалнуудые олзоборилогшодто ошоод, ухаа зааха, ажаглалта хэхэ эрхэгүй. Үнгэтэ металл олзоборилогшод онгиргоһон газараа булаба гү, нюруунуудыень тэгшэлбэ гү, хүнэй харахада, нюдэндэ аятай байхын тула ургамал, бургааһа, модо һуулгаба гү гэжэ хинадаг комисси аймагта бии. Үе-үе болоод лэ, тэрэ комиссиин гэшүүд ашагта малтамалнуудай олзоборилогдодог нютагуудта ошожо, шалгалта хэдэг. Энэ-тэрэ юумэ обёорбол, тэрэнээ тусхай гуримаар тэдэмнай дансалнад. Тиигэжэ дутуу дунданууд усадхагданал даа. Харин энэ гү, али тэрэ газар ашагта малтамал олзоборилогшодо ашаглалгада үгэхэ гү, али үгы гү гэhэн шиидхэбэри бидэ абадаггүйбди. Буряад Уласай хэмжээндэ шиидхэгдэдэг. Энэ асуудал Буряад Уласай Байгаалиин яаманда хабаатай. 

- Теэд нютагай зон яаха болоноб? Тэсээд лэ һууха болоно гү?

- Тиигэхэл болоно. Озёрно һуурин шадархи газар һэндээтэй. Малтаһанаа булагты, онгиргоһоноо жэгдэлэгты гэжэ хандахаһаа бэшэ, ондоо эрхэ Ярууна аймагай захиргаанда үгы. 

- Озёрно һууринай гудамжануудар ябахада, тэндэ ажаһуудаг зоной гэрнүүдэй ехэнхинь саг зуурын гуримаар баригдаһан байна. Он жэлнүүдэй һубаряан түргэн. Тэдэ гэрнүүд мууданхай, үмхирхэнь үмхирөө. Энэ асуудалые яажа шиидхэлтэйб? 

- «Үмхи гэрнүүдһээ шэнэ гэрнүүд руу нүүлгэ» гэһэн программа Буряад Уласай хэмжээндэ хүдэлдэг ааб даа. Теэд тэрэмнай манай аймагта хабаатай бэшэ байшоо. Ушар юуб гэхэдэ, үмхирhэн гэрынь болбосон түхэлтэй байха ёһотой юм ха. Эндэмнай тиимэ гэрнүүд үгы. Озёрно hуурин үнгэрэгшэ зуун жэлэй жараад онуудай хуушаар, далаад онуудай эхеэр баригдаһан гээшэ аабза. Тоолоод үзэбэл, дүшэн хоёртой болоно гү? Гэрнүүдынь, үнэхөөрөөшье, саг зуурын гэжэ баригдаhан. Ашагта малтамалнуудые хүсэд дүүрэнээр олзоборилдог болоходоо, эндэ хото барихабди гэжэ һанаашалагдаһан байгаа. Энэ тосхониие тойроод байһан газар дайда үнгэтэ түмэрэй зүйлнүүдээр баян: алтанай, зэдэй, туулганай хэбтэшэнүүд олдонхой. Мүнөө үнгэтэ металлнуудай дэлгүүр дээрэ Озёрнын хэбтэшэнүүдтэ тааруу байдал тогтоод орхиногүй. Тиимэһээ үйлэдбэринүүд ёһо гурим соогоо хүгжэнэгүй. «Метрополь» компани эндэ ороошье hаа, эршэтэй ажал ябуулнагүйл даа. Түсэбүүд биил юм аабза. Озёрнын комбинат сагай һайжархые хүлеэжэл байна.

- Озёрно нютагай ажаһуугша маанадтай хөөрэлдэхэ зуураа 200 литрэй боошхо уһа 80 түхэригөөр худалдажа абанабди гэжэ мэдүүлбэ. Харин Нарһатын зохид буудалнууд эндэ хоногшын сайгаа шанаха, шүлөө гаргаха уһа мүн лэ хаанаһаашьеб асардаг юм байна. Тиихэдээ сэбэр уһанай талаар аймагта байдал орёо болоно гү? Хэр үнинэй иимэ бэрхэшээл тохёолдонхойб?

- Ярууна аймагнай нуурнуудаар баяншье һаа, сэбэр уһанай талаар орёо байдалтай. Илангаяа Нарһатада хүнэй унда харяаха балгашье сэбэр уһан үгы. Ушар юуб гэхэдэ, газар доромнай известнягай хэбтэшэ байна. Тиимэhээ эндэхи уhанай хүнэй бэе махабадта муу байхань ойлгосотой. Сэбэр уһа бэдэржэ, малтаагүй газар Нарһатада үгы. Тон һүүлдэ Комсомольско гудамжада малтажа туршаа һэмди. Теэд тэндэхишье уһан хүнэй бэедэ хоротой. Полевой гудамжын хэдэн газарта малтагдаһан байха. Нарһатаһаа долоон модоной зайда малтажа туршаа hэмди. Ехэдээл һаа малай ундан болохо уһан гарадаг лэ даа. Укыр гэжэ тосхондо хүнэй хэрэглэмээр уһан гарадаг. Тэндэхи уһаар Нарһатынгаа ажаһуугшадые ханганабди. Харин Ярууна аймагай бусад нютагуудай олонхинь хорёо соогоо өөр өөрын худагтай. Зарим газарта уһаниинь хүнэй бэедэ гэмгүй, нүгөө заримандань уухаяа тэбшэхээр лэ байдаг лэ даа. Ушар иимэһээ Ярууна аймагай һомонуудай дарганар гурба һара болоод лэ, тусхай мэргэжэлтэдтэ уудаг уһаяа шалгуулжа байдаг. Шалгалтын дүнгүүд олонхи ушарта уудаг уһанай шанарынь хүнэй бэедэ тиимэ hайн бэшэ гэжэ гараад лэ байдаг лэ даа.

- Уһа сэбэрлэдэг, арюудхадаг оньһонуудые тодхоо һаа, яахаб? 

- Тиигэжэ бидэ туршаа һэмди. Теэд тэрэ шүүрнүүдынь ехэ үнэтэй. Уһан дан удаан шүүгдэнэ. Тэрэниие абаха гэжэ ерэһэн уһа зөөдэг машинанууд ута гэгшын ээлжээндэ зогсохо баатай болоно. Илангаяа үбэлэй сагта иимэ ээлжээндэ зогсонхаар, үнөөхи Укыр тосхон ошоод ерээ hаа, дээрэ.

- Мантай хөөрэлдэһэндэтнай һайниие хүргэнэб! Ажал хэрэгтнай урагшатай байг лэ даа! Ярууна аймагай анхан байгуулагдаһаар 90 жэлэй ойгоор «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшангай зүгһөө хани халуунаар амаршалнабди!

- Тогтоожо абабаб. Баяраа мэдүүлнэб!