​Тэмээшэн хүн тэнээшэ

Монгол туургата арад, тэрэ тоодо буряадууд, эртэ урда сагһаа эхэ газартаа табан хушуун малаа үсхэбэрилжэ ябаа гээд мэдэнэбди. Урданай буряадууд жэмэс гү, али огородой эдеэ ургуулжа байгаагүй. Бэедээ хэрэгтэй бүхы бодосуудые табан хушуун малһаа абадаг байгаа. Ушар тиимэһээ адуу малайнгаа аша туһа тухай арад түмэндөө дахин һануулан, «Табан хушуун мал» гэһэн гаршаг доро зураглалнуудые толилжо эхилхэмнай. Үндэһэн малаа һэргээхэ хэрэгтэ бүхыгөөрөө оролдожо ябаһан мэдээжэ эрдэмтэн Һасаранай Булад энэ материал бэлдэхэдэмнай туһалаа. Булад Бастуевичта баяраа мэдүүлнэбди. 

Тэмээшэн хүн тэнээшэ 

Тэмээн хадаа бүдүүзгэй, дуугүйхэн амитан. Буряадуудта тон адли. Хэрбэеэ тэмээнэй абяа гарахыень соносоо һаа, монголшуудай уртын дуу дуулаһантай жэшэмээр байдаг. Хоолойнгоо холо саанаһаа абяа үгүүлхэдэнь, үнэхөөрөө һүрөөтэй даа. Эгээл иигэжэ нэгэтэ намда Һасаранай Булад хэлэһэн юм. Эдэ үгэнүүдынь огто мартагдадаггүй. Өөрөө тэмээ үсхэбэрилһэн хадаа hайн мэдэнэ. Үшөө иигэжэ нэмээ һэн:

- Тэмээн хадаа зайгуул амитан. Тиимэһээ харууһалхада хүндэ. Мүнөөдэр хажуудаш байһан аад, үглөөдэрынь 5-10 километр саана ябашаһан байха. Бэдэрэлгэндэ орохо даа. Сүүдхын туршада 100-120 километр ядамаггүй ябаха. Хүлынь ута. Тиимэһээ газар хороосотой. 50 модоной зайда ябажа бэлшэдэг. Тэмээшэн хүн тэнээшэн гээд монголшууд дэмы хэлсэдэггүй. Тэмээгээ бэдэржэ ябаад, айлайда ороходонь, малшад тэмээшэниие заабол эдеэлүүлдэг заншалтай. Юундэб гэхэдэ, тэдэ холуур ябана ха юм. 

Хулһатаһаа эхитэй 

Биологиин эрдэмэй доктор, профессор, Ородой Холбоото Уласай эрдэмэй габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ород Уласай Байгаалиие хамгаалгын академиин бодото гэшүүн Цыдыпжаб Заятуевич Доржиев, дээрэ хэлэгдэһэн Һасаранай Булад гэгшэд «Буряад-ФМ» радиосубагай айлшад боложо, тэмээн тухай ехэ һонин хөөрэлдөө дэлгээгээ бэлэй. Тиихэдэ олоной анхарал татабашье, агаарай долгиндо дамжуулагдаад лэ, дүүрэшөө һааб даа. Гэбэшье, хэрэгтэй энэ хөөрөө заатагүй олоной анхаралда толилхо гэжэ шиидэһэн байгаабди. 

- Тэмээн болбол табан хушуун малай дээжэнь гэхэдэ болоно. Эгээл эхиниинь. Зүблэлтэ засагай үедэ хэрэггүй мал гээд, тэмээнүүдээ мяхан болгожо тушаажархиһан байгаабди. Агада, Буряадта, Эрхүүдэ тэмээн оройдоо үлөөгүй. Харин Үбэр Байгалай хизаарай Ононой аймагай Шэнэ Заря - Хулһата гэжэ газарта зуугаад толгой үлэшэһэн юм. Тэндээ яһала үдөө, олон болоо. 1980-аад онуудта тэмээнүүдэйнь тоо 200-гаад тухай болоо. Һүүлдэнь Зүблэлтэ засагай унахада, хамаг юумэмнай хуу доройтоһоор доошоо ороо гүб даа… 

Гэбэшье Ононой буряадуудай ашаар лэ тэмээгээ дахин һэргээжэ эхилээбди. Эгээ түрүүн Агын буряадууд тэндэһээ тэмээ абажа, 20-30 тэмээтэй байһанаа, мүнөө зуугаад тэмээтэй болонхой. Бодото тоонь бүри дээгүүр байжа магад. 1990-ээд онууд байгаа. Буряадтаа нэрэ түрэтэй Даша-Нима Дугаров, Бата Баяртуев хоёртой Хулһата ошожо, нютагай зонтой арай шамай хэлэ амаа ойлголсожо, эдэ хүнүүдэйнгээ нэрээр тэмээнүүдые миинтээр шахуу абаад ерээ һэмди. 2 буура, 1 энгин тэмээ асараабди. Тэрэмнай Хэжэнгэ ерээд, 20-ёод шахуу болоо һэн.Мүнөө Мухар-Шэбэртэ Илья Гармаев абаашанхай. Түнхэн руу 6-7 тэмээн абаашагдаа һэн гэжэ мэдэнэб. Үндэһэтэнэй хүреэлэндэ табяатай байна ёһотой. Ивалга аймагай Хурамшада 10-аад тэмээн ерэнхэй. Бултадаа Хулһатаһаа ерэһэн тэмээнүүд лэ даа. 

Эрхүүдэ мүнөө тэмээн үгы. Урдань байһан ха. Юундэб гэхэдэ, тэмээндэ хабаатай нэрэтэй хүнүүд ехэ олон. Жэшээнь, Атанов, Бураев, Инкижинов… Харин Хитадай Үбэр Монголой Шэнэхээндэ буряадууднай зуугаад тэмээтэй. Үбэлдөө тэмээшэдэй урилдаа эмхидхэнэ гээд мэдэнэбди. Халха-Монголдо үсөөн үлөөд байна. Бүхы малайнь 7 хубинь болодог лэ даа. 

Шэрүүн үбэлые дабахаар шэрхи лэ! 

Тэмээ барихада, хүндэ бэшэ юм. Гаргашагүй гэхэдэ болоно. Талада табихада, зэрлиг амитандал адляар ябаад, өөһэдөө түрөөд, ботогоёо тэнжээдэг. Шанга арьятанһаа яһала hайнаар бэеэ аршалдаг. Хэжэнгэдэ шонын хэды добтолоошье һаа, барюулаагүйл даа. 

Тэмээндээ нэгэшье һогообори үбһэ бэлдэдэггүй һэмди. Нэгэ үбэл аяар долоон хоногой туршада 50 градус шахуу хүйтэн болоо һэн. Тиихэдэ тэсэгшэ аа гү гэжэ тэмээгээ үдэр бүри адагладаг байгааб. Яагаашьегүй! Үшөө дэбхэншээжэ ябаха юм. Үбэлдөө юу эдинэб? Уляаһанай мүшэрнүүдые таршаганаса эдинэ. Чипсэ шэнги хоршогонуулжа байжа эдинэ. Турахадань, бүхэнгүүдынь унадаг. Тарган зандаа тэрэ үбэл үбэлжөө һэн. 

Тэмээн ходо халуун газарта элһэн губида байдаг гэжэ бидэ һананабди. Тиимэ бэшэ. Манай Буряадта тэмээн байжа ядахагүй. Юундэб гэхэдэ тэмээн ямаршье бэлшээридэ бэлшэжэ шадаха, хадхууртай сагдуул, үбһэ ногоо, бургааһа, модоной мүшэршье эдихэ. Энээгээрээ ехэ һайн – гаргашагүй. 

Ашагтай амитан 

Тэмээ бэдэржэ Даша-Нима Дугаровтай Агада ябахадаа, нэгэ тэмээшэндэ орообди, тэрэмнай тэмээ гарганхай байжа байгаа. Тэмээнэй мяхан дээрэ ороод лэ, садаһан хойноо: «Юундэ тэмээгээ гаргаабта? Үхэрнүүд дүүрэн ябана ха юм?» - гэжэ һонирхобобди. 

- Үхэр гээшые тэжээхэ хэрэгтэй гүб даа. Тэмээнэй мяхан миинтэ ха юм. Тэмээнэйнгээ мяхаар зайн галайнгаа мүнгэ түлэнэбди, - гэжэ харюусаа. 

Нэгэ тэмээ гаргахада, 3 үхэрэй тухай мяхан гарана. Амиды тэмээнэй 62 хубинь мяхан болодог. Үхэрэй, жэшээнь, хахадынь мяхан болоно. Энэ эгээл эрхимынь. Ехэнхидээ 40-өөд гаран хубинь - мяхан. Үхэрэй хахадһаа багань мяхан, бэшэниинь - арһа шүрбэһэн, яһан г.м. Тиихэдэ 800 килограмм шэгнүүртэй тэмээнһээ 400-500 килограм мяхан гарана. Хэды ехэ мяхан гээшэб! 

Мяханһаа гадуур тэмээн ехэ нооһо үгэнэ ха юм. Нооһониинь зосоогоо хүнды. Хүнды нооһон ехэ дулаан гээшэ. Тэмээнэй нооһоной хубсаһан ехэ дулаан байдаг. Дулаан хүнжэлшье, дэбдихэршье болоно. Нэгэ тэмээн дунда зэргын 8-9 килограмм нооһо үгэнэ. Нэгэ килограммһаа нэгэ томохон хүнжэл гараха. Тиихэдээ нэгэ тэмээнһээ 7-8 хүнжэл гараха аргатай. Тэмээнэй нооһон оймһон хүл норгоодоггүй. Ехэ һонин… 

Тэмээн – ашаг ехэтэй амитан гээшэл даа. Адуун, үнеэн, хонин – гурбан амитанай шэнээн ашагтай. Адуун шэнги унаа болодог, бараа шэрэхэдээ, тэргэдэшье, шаргадашье оруулхада болоно. Һү, мяха, нооһо үгэнэ. Жэлэй туршада 3 мянган литр hү үгэхэ аргатай. Эды шэнээн һү үгэдэг һүнэй үүлтэрэй үнеэмнайшье хомор ха юм даа. Тэмээнэй hүн ехэ тоһолиг байдаг. 

Дэлхэй дээрэ манай тэмээн эгээл хойто захын гэжэ тоотой. Бүхэнгынь хадаа эгээл сэнтэй. 1 тонно шахуу бэеыень хамаг хэрэгтэй бодосуудаар хангажа байна ха юм. Монголшуудай ёһотой саад гээшэ. Тэмээнэй өөхэн хүнэй бэедэ тон хэрэгтэй. Монголшууд буузада гахайн мяха хэдэггүй – hүүлэй (курдюк) өөхэ хэдэг. Тиимэһээ шанараараа монгол бууза ехэ һайн. Урдань курдюк шанаад, үхибүүдтэ хүхүүлдэг байгаа гүб даа.

Тиихэдэ тэмээн ехэ зузаан арһатай. Шэнэ технологеор ямаршье арһа элдэжэ болоно. Монголшууд һэеы гэрэй хурыень тэмээнэй арһаар хэдэг – бүхэ, таһардаггүй. 

Тэмээн хоёр янзын зүһэтэй байдаг. Монголдо сагаан тэмээ харахаар. Зүгөөр олонхинь шаргал үнгэтэй байдаг. Мүнөө тэмээнэй нооһоор нэхэгдэһэн хубсаһан тиимэ үнгэтэй. 

Тэмээн ороондо намар тээшэ ородог. 13 һара соо хээлитэй ябадаг. 2-3 жэл болоод, түл үгэнэ. Удаан саг соо үдэнэ. Эдэ амитад дунда зэргын 50-яад наһатай болодог. 

Үшөө һонин юумэн гэхэдэ, жэлдээ 1-2,5 һарын туршада ороондо ородог. Буура ехэ сухалтай болодог. Бүхэли жэл соо тэрэ томо амитан – эмэ тэмээ тоонгүй ябажа байтараа, шуһаниинь бурьялаад, амаргүй тэдээнээ эрьюулхэ, жүтөөрхэхэ даа. Тиихэдээ хүниие дэбһэжэ болохо бшуу даа. Аймшагтай. Томо амитан хадаа томо ботого түрөө юм ааб даа. 35-45 килограмм болодог лэ даа. Үндэр амитан ха юм даа. Дээрэһээ унахадаа, гэмэлтэхэдээ болохо гээд, байгаали тиигэжэ зохёонхой, ботогониинь хүл дээрээ унадаг байна. Хахад сүүдхэ болоод, тэрэ ботогые хүсэхөөр бэшэ байдаг. Ехэ түргэн тэнжэдэг. Табан хушуун малнай бултадаа тиимэ. Эхэеэ дахаад лэ ябашана. Теэд тиигэнгүй яахаб? Зэрлиг амитан ха юм. 

Тэмээн хамбы