Гэгээрүүлэгшын гэрэлтэ хэрэгүүд

Ринчин Номтоев - буряад арадай гэгээрүүлэгшэ, багша, лама, уран зохёолшон, монгол ба түбэд хэлэнүүдhээ оршуулагша - тэбхэр 160 жэлэй саада тээ буряад хэлэн дээрэ түрүүшын hуралсалай ном зохёожо хэблэhэн. Тэрэ буряад үзэглэл 1864 оной эхиндэ Казань хотын университедэй хэблэлдэ 400 хэhэгээр «нара хараhан» юм.

 Түрүүшын буряад үзэглэл

Ринчин Номтоев 1821 ондо мүнөөнэй Буряадай Загарайн аймагай Эрхирэг нютагта түрэн үдэhэн намтартай. Эсэгэнь, хори буряадуудай худай угай зайһан, хүбүүгээ эрдэм мэдэсэдэ hургахын тулада ехээр оролдоhон.

Түрэхын hүбэлгэн хурса ухаатай Ринчин хүбүүн тэрэ үедэ hая байгуулагдаhан Шулуутайн дасанда хубарагаар орожо, түбэд, манжа, санскрит хэлэ бэшэг амжалтатайгаар шудалhан намтартай. Удаань Ага нютаг ошожо, Сүүгэлэй дасанай Лубсан Дондоб гэжэ шэрээтын шаби боложо ороод, эрдэм мэдэсэеэ улам хурсадхаhан ба гэлэнэй hахилда хүртэhэн байна.

1857 оной январиин 16-да Зүүн-Сибириин губернаторай зарлигаар Ринчин Номтоев Суулгын дасанай шэрээтээр томилогдоо һэн. Тэрэ үедэ гансал Дээдэ-Yдэдэ ба мүнөөнэй Хяагта хотодо церковно-приходской hургуулинууд байгаа. Тиимэhээ олон айлнууд үхибүүдээ эрдэмдэ hургаха аргагүй hэн ха.

1859 ондо Ринчин Номтоев Суулгын дасанай дэргэдэ буряад үхибүүдэй түрүүшын hургуули нээhэн габьяатай. Теэд hуралсалай номууд огто үгы байжа, бэрхэшээлнүүд ушаралдаа. Тиимэhээ Ринчин Номтоев буряад-монгол хэлэн дээрэ hуралсалай ном найруулжа бэшээд, Казань хотодо хэблүүлhэн. Түрүүшын буряад үзэглэл «Буряад-монгол үхибүүдэй hуралсалай монгол хэлэн дээрэ оршуулгатай ород үзэгүүд» гэhэн нэрэтэй hэн ха.

1860 ондо Ринчин Номтоев тусхай шалгалта амжалтатайгаар тушаагаад, багшалха эрхэтэй боложо, дасанай шэрээтын уялгануудай хажуугаар үхибүүдые үзэг бэшэгтэ hургажа эхилhэн түүхэтэй.

 Ринчин Номтоев ба Лев Толстой

Казань хото ошохо замдань Ринчин Номтоевто дээрмэшэд добтолжо тоноод, шархатааhан гэдэг. Тэрэ ушараар эмнэлгын газарта аргалуулжа байхадаа, Ородой суута уран зохёолшон Лев Толстой гэгшэтэй дүтөөр танилсан, харилсаhан гэжэ мэдээжэ.

Тус уулзалга Лев Толстойн hанаа бодолнуудые ба хуби заяаень эгсэ хубилгаhан юм. Ородой уран зохёолшон Казаниин университедэй зүүн зүгэй таhагта орожо hураhан. Саашадаа тэрэ Россида буддын шажанай дэлгэрэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулhан: буддын шажанай hургаалнуудтай 100 гаран богонихон рассказуудые оршуулhан. 1905 ондо «Будда” гээд нэрлэгдэhэн “Сиддхардха Гаутама» гэhэн очерк бэшээд хэблэhэн. Тэдэнь уншагшадай hонирхол ехээр татаһан байдаг. Харин Ородой хаан ба хэрээhэтэ шажанай санаартан дурагүйлхэдэг байhан ааб даа. Лев Толстой Россиин императорай хүндэ хайраhаа гаргагдажа, Үнэн алдартанай сүмэhөө hалгаагдаа һэн.

Тиибэшье, Лев Толстой Будда тушаа 22(!) бүлэгтэй томо ном ба Энэдхэгэй гүн ухаанай эрдэм шэнжэлhэн номуудые бэшэхэ түсэбтэй байhан аад, наhа барашаhан юм. Алдар суута уран зохёолшоной буддын шажан тушаа найруулгануудые зохёолнуудайнь дүүрэн суглуулбари соо мүнөөшье олохоор.

 Дасанай hургуули

Ринчин Номтоевой байгуулhан hургуули буряад арадай гэгээрэлгын хэрэгтэ хэмгүй ехэ хубитаяа оруулhан. Түрүүшээр нютагайнь баян, шадалтай айлнууд үхибүүдээ дасанай hургуулида hургаад, саашань Петербургын, Казаниин, Владивостогой университедүүдтэ эльгээдэг болоhон юм. Мүн лэ тэрэ hургуулида ерээдүйн суута уран зохёолшон Хоца Намсараев, уран зураашан Цыренжаб Сампилов, артист Чойжи-Нима Генинов гэгшэд, олон эрдэмтэй түрүү хүнүүд hураhан. Тэрэ үеын зоной дурсалгаар, Хоца Намсараев тусгаар хурса хэлээрээ бултанhаа илгардаг hэн ха. Харин ерээдүйн уран зураашан Цыренжаб Сампилов үргэлжэ шог ёгто зурагуудые зурадаг, илангаяа хурса хэлэтэй Хоца Намсараевые наадалжа, хуса хониной дүрсэтэйгөөр зуража, гааруулдаг байгаа.

Ринчин Номтоевой hуралсалай номдо ба өөрынь багшын ажалда үндэр сэгнэлтэнүүдые үгэhэн Россиин империин гэгээрэлэй яаманай дансанууд мүнөө архивууд соо бии.

 Зохёохы зам

Ринчин Номтоев дасанай шэрээтын ба багшын хүдэлмэринүүдые хэхын хажуугаар, үльгэрнүүдые, баснинуудые, гайхамшагта һонин рассказуудые найруулжа зохёодог, мүн Энэдхэгэй, Түбэдэй шажанай ба уран зохёолнуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулжа хэблэдэг байhан. Yшөө Ринчин Номтоев түбэд-монголой тарниин толи байгуулhан габьяатай. Тэрэ сэгнэшэгүй шухала толи соо түбэд хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн буддын шажанай маани тарнинууд монгол хэлэн дээрэ үгтэhэн.

Багшын зохёолнуудые лама санаартаншье, юрыншье зон айхабтар ехээр hонирхожо уншадаг байгаа. Ринчин Номтоев мүн лэ гүнзэгы удхатай, сэсэн мэргэн hургаал номнолнуудые богонихон hонирхолтой рассказуудай хэмжээндэ уранаар тааруулжа зохёодог байһан.