«ХЭ БАГШЫН» хэһэн хэрэгүүд тухай

Август һарада Буряад Уласай үндэһэтэнэй номой сан соо Надежда Колесниковагай (Надежда Аякри) «Хэ багша» гэһэн Хи­тадые ба Монголые шэнжэлэгшэ эрдэмтэн, аяншалагша ба уран зохёолшон Никита Бичурин тухай шэнэ номтой танилсалга баяр ёһололой оршондо үнгэрбэ. Тус ном Орос гүрэн соо эгээл түрүүшынхиеэ Хитадые шэнжэлэлгын эрдэмэй һуури табигша, хитад хэлэнэй һургуули байгуулһан чуваш яһанай Никита Бичуринай заяанай зам­да зорюулагдаһан. «Иакинф эсэгэ» гээд алдаршаһан Н. Бичурин 1826 онһоо Россиин Империин дотоодын хэрэгүүдэй яаманай Азиин департа­ментын гэшүүн байһан намтартай.

Тэрэ ямар хүн байһан бэ? Байгал шадархи нютагуудта ямар үүргэтэ хэрэгүүдые бүтээһэн габьяатайб? Юундэ тэрэниие «Хэ багша» гэжэ нэрлэдэг байһан бэ? Энээн тушаа Надежда Колесникова шэнэ номто­ёо танилсуулгын баяр ёһололто хэм­жээнэй үедэ хөөрэжэ үгэбэ.

Хүндэтэ айлшадай тоодо Буряад Уласай Толгойлогшын Захиргаанай хүтэлбэрилэгшын орлогшо, Үндэһэтэнэй хэрэгүүдэй ба эрхэ­тэдэй үүсхэл хүгжөөлгын хороо­ной түрүүлэгшэ Михаил Харитонов, Чуваш Уласай Чебоксары хотын «Бичурин ба мүнөөнэй саг» гэһэн музейн захирал Ирина Удалова, Үнэн алдартанай сүмын шэрээтэ, Россиин Сэдхүүлшэдэй холбооной гэшүүн, Хяагтын аймагай Хүндэтэ эрхэтэн, «Сербирия» гэһэн региональ­на эмхиин хүтэлбэрилэгшэ Про­тоиерей Олег Матвеев, Россиин Сэдхүүлшэдэй холбооной гэшүүн, Оросой Географическа бүлгэмэй гэшүүн Галина Мостовщикова, Крас­ноярскын Эрдэмэй түбэй түүхын ба социально-экономикын шэнжэлэлгэнүүдэй лабораториие даагша Павел Дудин болон олон хизаар оро­ноо шэнжэлэгшэд, зохёохы ажалтад хабаадаһан байна.

Бэлигтэй оршуулагша, уран зохёолшон

Надежда Николаевна Колесни­кова – тайвань хэлэнһээ оршуулаг­ша, уран зохёолшон, «Буряад Уласта ажаһуудаг чуваш яһатанай нэгэдэл» гэһэн ниитын эмхиин түрүүлэгшэ. Тэрэ «Буряад орон руу чувашуудай нютагжан зөөлгэ тухай. 1951-1954 онууд» (2019 он), «Иакинф Бичурин ба Буряад орон. Эрдэмтэ санаарта­най замаар» (2020 он), «Уридшалан таагдахагүй замууд» (2023 он), «Түрэл нютагһаа холо» (2023 он) гэһэн но­муудай авторынь болодог юм. Үшөө «Шоргоолзод ба загаһад» гэһэн тай­вань арадай онтохые чуваш, буряад, ород ба англи хэлэнүүд дээрэ ор­шуулжа, сэсэн мэргэн һургаалтай үхибүүдэй ном хэблэһэн.

Иакинф эсэгын намтарһаа

Никита Бичурин мүнөөнэй Чу­ваш Уласай Чебоксарын аймагай Акулево гэжэ һууринда түрэһэн үдэһэн намтартай. 1799 ондо Казань хотын үнэн алдартанай академи дүүргэһэн. 1808-1821 онуудта Хитадай Бээжэн хотодо Оросой үнэн алдар­танай түлөөлэлгэтэ түбэй даргын тушаалда хүдэлһэн намтартай. Хи­тад хэлэ эрхимээр шудалжа, түүхын, географиин, хуулиин, гүн ухаанай эрдэмэй, зурхайн, эмнэлгын, хүдөө ажахын талаар хүдэлмэринүүдые хитадһаа ород хэлэн дээрэ оршуулһан.

1822 ондо Петербург хото бусаад, Хитадай ба Түб Азиин арадуу­дай түүхын хүгжэлтэ тухай номуудые оршуулгын талаар үргэн ехэ ажаябуулгануудые гүйсэдхэһэн габьяатай. 1835 оной майн 16-ай үдэр Ни­кита Бичурин Буряадай Хяагта хото­до хитад хэлэнһээ оршуулагшадые бэлэдхэлгын Росси дотор түрүүшын училищи нээһэн.

1851 ондо Н.Бичуринай «Дунда Азиин урдын арадууд тухай» гэһэн номынь хэблэгдэжэ, нара хараһан түүхэтэй. Тэрээн дотор Хитадай түүхын бэшэгүүдһээ абтаһан Сиби­риин, Азиин, Алас Дурнын ба Мон­голой арадууд тухай сэнтэй баримта мэдээнүүд оруулагдаһан байгаа. Са­ашадаа тус номые манай гүрэнэй эр­дэмтэд үргэнөөр хэрэглэдэг байһан.

1828 ондо Иакинф Россиин Эр­дэмэй академиин гэшүүн-корреспондентээр абтаһан. Харин 1831 ондо Париж хотын Азиин бүлгэмэй бүридэлдэ оруулагдаһан намтартай. Н. Бичурин дүрбэ дахин (1834, 1839, 1843, 1849 онуудта) Россиин Эрдэ­мэй дээдын Демидовскэ шангаар шагнагдаһан.

Үшөө балшар залуу наһанһаа эхилжэ, тэрэ шүлэгүүдые ба уран зохёолнуудые түрэл чуваш ба ород хэлэнүүд дээрэ найруулан бэшэдэг байһан юм. Тус автор олон тоото ор­шуулгануудай хажуугаар «Хитадай гэгээрэлгын хараса», «Дунда Азиин урдын арадууд тухай», «Монгол ту­хай бэшэгүүд», «Чингис хаанай угай дүрбэн хаашуулай түүхэ», «Хитадай импери тоо баримтануудай харасаар» болон бусад номуудые хэблэһэн аша габьяатай.

Баяр ёһололой оршондо

«Хэ багша» гэһэн номтой танил­суулгын үедэ виртуальна үзэсхэлэн нээгдэжэ, Н. Бичурин тухай ви­део-слайднууд сугларагшадта дурадхагдаһан байна. Түрүүшын слайд дээрэ 1807 ондо залуу сэбэр архимандрит шэнэ түлөөлэлгэтэ үүргээрээ Хитадай Бээжэн хото ошо­но. Удаань 1921 ондо хүндэтэ Иакинф эсэгын дүрсэ харуулагдана.

Саашадаа Надежда Николаевна­гай хөөрэһөөр, 2020 ондо «Бичурин ба Буряад орон» гэһэн түсэл гүрэнэй Юрэнхылэгшын жасын грант шүүһэн байна. 2027 ондо Иакинф Бичуринай түрэһөөр 250 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэхэ. Тэрэ ушараар дурасхаалта хүшөө бодхоохо тухай һанамжа бии.

«Үдхэн хара ой модонһоо үргэн налгай хүнды руу гарахадамнай, тээ саана хизаарта түрэл оронойм­най уула хаданууд үзэгдөөд, тэдэ­нэй наада таладань Хяагтын модон сүмэ бүмбэгэр оройгоороо яларан толорон харагдаа бэлэй», - гэжэ Н.Бичурин «Монгол тухай бэшэгүүд» гэһэн ном соогоо бэшэһэн. - Аза жаргалтай, юрөөлтэй һайхан нютаг­ни! Удаан сагта хахасаһанай һүүлээр түрэл нютагни намаяа уринаар дал­лан угтаа һэн. Зүрхэ сэдьхэлни бая­раар халин дорьбоно!».

Удаадахи слайдын үргэлжэлэлдэ мэдээжэ эрдэмтэн, багша, «этнопе­дагогика» гэһэн һалбари байгуу­лагша Геннадий Волковой хэлэһэн үгэнүүд харуулагдана: «Никита Бичу­рин үндэһэн яһатанайнгаа дээдын орьёлой ехэ хүниинь болоно».

Чуваш арад алдар суута хүбүүгээрээ омогорходог. Тэндэ үргэлжэ Иакинф эсэгын дурасхаалта элдэб янзын хэмжээнүүд эмхид­хэгдэдэг заншалтай. «Бичурин ба мүнөөнэй саг» гэһэн музей бүхы ажа­ябуулгануудай түбынь болодог. Тус музейн туһаламжа дэмжэлтээр «Хэ багша» гэһэн ном Чебоксары хотодо хэблэгдээ гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

Хэмжээнэй үргэлжэлэлдэ Красно­ярскын Эрдэмэй түбэй мэргэжэлтэн Павел Дудин үгэ абажа, эндэ һая Иа­кинф Бичуринай гараар бэшэгдэһэн шэнэ хүдэлмэринүүдые олоод, тэ­дэниие оршуулгын ажал ябуулжа байһан тухайгаа хөөрэһэн байна.

Видео-хандалгын аргаар сугла­рагшадай урда Чуваш Үндэһэтэнэй конгрессэй Президент Валерий Клементьев, Чувашиин Үндэһэн эр­дэмэй ба урлалай академиин акаде­мик, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, доцент Лидия Филиппова гэгшэд амаршалгын баярай үгэнүүдээр хан­дажа, алдар суута Хэ багша тухай һанамжануудаараа хубаалдаба.