654
Газар дээрэ ганса «Буряад үнэн» сониной байгуулагдаhаар 100гаран жэлэй гэрэлтэ түүхын 50 жэлэйнь туршада Галина Базаржапова -Дашеевагай түрэл сониндо алба хэhэн гайхамшаг ойн баярые hая үнгэрhэн Номой дугыланай үедэ суг ажаллагша нүхэдынь, Буряадай уран зохёолшод, уншагшад хани халуунаар дурдан тэмдэглэбэ.
Буряадай болон Россиин Уран зохёолшодой холбоонуудай гэшүүн, Буряадай арадай ирагуу найруулагша Галина Базаржапова-Дашеевагай түрэл сонинтойгоо таhаршагүй холбоотой байhые үгэ хэлэгшэд тэмдэглээ hэн. Харин бидэ тэрэнэй зохёолшон боложо мүндэлhэн зам тухай, зохёохы уран арганууд тухай зарим тэды ажаглалтануудтайгаа хубаалдаха хүсэлтэйбди.
Зохёолшон болохо гээшэ заяаша Бурханай табисуурhаа гэхэ гү, энэ гайхалтай ушар дэлхэйн ехэ нюуса гээд hанагдадаг. Луу жэлэй луу hарада Захаамин Хангайн наруули hайхан Үлэгшэн нютагта нэгэдүгээр hойhо угай мэлзээтэн аймагай малша айлда мүндэлhэн үхиндэ Галя гэжэ нэрэ түрэhэн тухай үнэмшэлгэ соонь бэшүүлээд, гэртээ Доржи-Ханда гэжэ өөгшөөн нэрлэдэг байhан.
Сэсэн төөбиин, хайрата эжын, энхэргэн эгэшын дали доро ургаhан үхинэй бүри заахандань зохёохо шуналтай байhаниинь элирээ. Дайнhаа бусаагүй Баяр хүбүүнэйнь тооно дээрээ гал түлиhэн тухай тѳѳбиидѳѳ зугаалжа, хайрата хүгшэниие уяруулна («Зуухын дэргэдэхи үльгэр»), аяар Наян-Навааhаа ерэhэн үбгэн ламбагай гэжэ гал соо согсойжо hууhан согые нэрлээд, гэртэхинээ гайхуулна («Сог айлшан»), арhа мушхан эрьюулхэдэнь туhалhан үетэн нүхэдтѳѳ үдэр бүри онтохо зохёожо хѳѳрэхые оролдоно («Онтохонууд яагаад мүндэлѳѳ hэм»). Галина Базаржапова 1969 ондо Үлэгшэнэй дунда hургуули, 1974 ондо Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулиин буряад хэлэ бэшэгэй таhаг амжалтатай дүүргэнэ. Оюутан байхадаа, гуурhаяа туршана, ирагуу найруулгань сэгнэгдэжэ, буряад сониндо хүдэлхыень урина.
1974 ондо «Буряад үнэн» сониндо сурбалжалагшын ажалда ороод, зохёохы намтараа эхилбэ. Таhагые даагша, «Буряад үнэн-Дүхэриг» сониной эрхилэгшэ, мүнөө үедэ «Байгал» сэдхүүлэй редактор Г.Х. Базаржапова-Дашеева Буряадай сэдхүүлшэдэй Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Можо хоорондын сэдхүүлшэдэй «Сибирь – найдалай дэбисхэр» гэhэн мүрысөөнэй лауреат, Агуу Монгол Улас түрын 800 жэлэй ойдо Монголой Уран зохёолшодой эблэлэй шагналта, Ородой Холбооной Хэблэлэй Алтан жасын дипломант, «Алтаргана-2018» нааданда эрхимлэгшэ гэhэн шангуудта хүртэнхэй. 2021 ондо «Буряад үнэн» сониной байгуулагдаhаар 100 жэлэй ойдо Галина Базаржапова-Дашеева Агван Доржиевай медаляар шагнагдаа hэн.
1983 ондо «Эхын энхэрэл» гэhэн гаршагтай шүлэгүүдэй түрүүшын номынь нара хараhан байна. Галина Базаржапова хүнэй наhанда ушардаг гунигтай, баяртайшье үйлэ хэрэгүүд соо сэдьхэлэй тэнсүүри олгодог, зохёохы шуналай тэжээл боложо, хүсэ шадал үршөөдэг түрэл нютагай элшэ хүсэн, нангин Үндэр Баабай тухай ехэ олон шүлэгүүдые энэ ба бусадшье номууд соогоо хэблүүлhэн.
Наhан соо үзэгдэдэг даа
уйдхар зоболоншье,
Нулимса дүүрэн
ажабайдалhаа хайра гуйжа,
Нютаг тээшээ эзэлүүдгүй
харасаяа залахадаа,
Наhан тухай, буян тухай, нүгэл тухай
Наманшалан бодомжолхо
сагнай али тудадаг даа.
Үдэр бүри гарадаг «Буряад үнэн» сониной сэдхүүлшын амар заяагүй ажалай халуун ольhон, хүдэлөөн соо 17 жэл ходорон үнгэрөө. Удаахан энэ забhарлалай hүүлээр, 2000 оной hүүлшын үдэр хэблэлдэ тушаагдаад, 2001 оной эхиндэ нара хараhан хоёрдохи номынь «Уулзуур» гэhэн ехэ удхатай нэрэтэй hэн.
Түб Азиин
тооhоор бурьяhан талануудта
Түрэтэ хаанай
түшэмэл hэн гүб, али богоолынь гү?
Тонтогоол суглуулжа,
унай табижа тээмэлзээд,
Торожо унатараа түрюулдэг
нэгэ шоодборинь hэн гүб?
Эдэ мүрнүүдые уншаад, 18 зуунай ород поэт Г.Державинай «Я царь – я раб – я червь – я Бог!» гэhэн үгэнүүд, мүн энээндэл адлишуу бодолоор агуу Гете Бурханай урда зогсоhон хүмүүнэй сэдьхэлэй байдалые элишэлээ hэн гэжэ hанаанда ороно. Боди сэдьхэл тухай Буддын hургаал баримталдаг буряад поэт Галина Базаржапова «түүхын буурал манан соо/ тооhон, тоборогынь болонгүй, / үеhөө үедэ хүн шарай шарайлhаар, / үе залган энэл ерэhэмнай болтогой» гэжэ юрөөнэ. Хүн боложо түрэхэ буянда хүртэhэн хоморой ушарые эгээн сэнтэйдэ тооложо түүрээнэ:
Үүрhээтэ талын, тайгын дундашье
түүдэгэй алтан ошондо
гараа дулаасуулан,
сээжэеэ гэдхээн,
Түби дэлхэйн үри ябаhамнил
сэнтэйл даа.
(«Үеhөө үедэ уг залган»)
Уянгата үгын шэдитэ хүсөөр поэт буурал сагай хүшэгэ сэлижэ, дайша, нүүдэлшэ элинсэг хулинсагтаа соло дуудажа, уг изагуурай залгаае ухашалан түүрээhэн байна. «Зуухын дэргэдэхи үльгэр», «Сог айлшан» гэhэн багахан поэмэнүүд, уран наринаар мүлижэ бүтээhэн гүн удхата уянгата шүлэгүүд соонь уншагшад hайханай үзүүр үзэжэ, зүрхэ сэдьхэлээ хужарлуулаа hэн.
Алтан жасада орохо бүтээлнүүд
Энээнэй удаа «Дыхание Хангая», «Зальбарал» гэhэн шүлэгүүдэй, «Одото заяа айладхыт» гэhэн уран зохёолой публицис удхатай номуудынь нара хаража, арад түмэнэй ухаан бэлигтэ нэмэри болон ерэhэн юм.
Галина Базаржапова буряад шүлэглэлдэ шэнэ шэглэл, шэнэ уянга, шэнэ бодол асарhан зохёолшодой нэгэн. «Зальбарал» ном соо ороhон уянгата зохёолнуудынь энээниие гэршэлнэ. Зүүн зүгэй маягаар, япон аялга даган, буряадаар Дондок Улзытуев болон Лопсон Тапхаевай, ородоор бэшэдэг Баир Дугаров болон Намжил Нимбуев зохёолшодой дүхэригтэ Галина Базаржапова өөрынгөө hуури эзэлбэ.
Гурбахан мүр соо гүн ехэ удха шэнгээhэн таабари мэтэ уран нарин бүтээлнүүдээ Галина Базаржапова тусгаар ном болгожо гаргаа бэлэй. Буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ үзэгдэhэн дэмбэрэлтэ ушар гээд тэмдэглэе. Энэ ном соо поэт арадайнгаа хуби заяан тухай hанаа зүрхэеэ тамалан, түүхэ уудална, ерээдүй тухай бодомжолно:
Тулгаяа олохо гэбэл,
Тугаа үргэе гэлсэнэ.
Тугшамнай алим теэд?
Түүхэ тѳѳрихэгүй,
Уг удархагүй –
Уудалжал үзэе.
Гайхалтай бэлигынь үшөө нэгэ талаараа хүгжэн hалбараа hэн: Галина Базаржапова прозоор найруулагдаhан амаргүй hонин зохёолнуудаараа уншагшадые баясуулаа. Хэдэн номуудыень нэрлэе: «Буусын hургаал» (2018), «Миралзаа мүшэд» (2019), «Зерда» (2021), мүн 2024 ондо хэдэн прозын суглуулбари ном нара харуулаа. Түрүүшын ном хадаа гүн удхаараа, ульгам баян хэлээрээ олон үеын уг удамай түүхэтэ дурасхаал, буурашагүй буян хэшэг шэнгээhэн буряад-монгол буусада магтаал түүрээhэн онсо hонин бүтээл болоо.
Эндэ ниитэлэгдэhэн үгүүлэл, найруулга бүхэн түрэл арадаймнай түүхын али нэгэн үйлэ хэрэгтэй холбоотой. Жэшээлхэдэ, 1920-1930 онуудай хубисхалта хэрэгүүдэй хойшолон, хамалган хашалганай hүрөөтэй үедэ болоhон үнэн ушарнууд тухай үгүүлэлнүүдые, жэшээнь, «Хүүхэн үриин жэшээ», «Гэндэнэй бууса» зүрхөө хүдэлгэнгүй уншахын аргагүй. «Манай Баяа бэрхэ даа», «Хүүхэниием асарагты» гэhэн домоглолнууд соо сүлэлгэдэ ябаhан зонhоо үхибүү үргэжэ абаhан тухай хэлэгдэнэ. Уншаад, буряад улад ямар энэрхы hайхан сэдьхэлтэйб гэжэ уярхаар. «Бүмбэгэрхэн үүлэнэй шэди» гэhэн үгүүлэл соо Жангар, Бүмбы гэжэ үйлэдэгшэ нюурнуудта автор хальмаг үльгэрэй геройнуудай нэрэ юрэ үгөө бэшэ гэжэ ойлгогдоно. Үльгэр домогто энэ найруулга гүн удхаараа Чингиз Айтматовай бэшэhэн Чингис хаанай үүлэн тухай домог-зохёолдо дүтэрхы, уян ульгам хэлээрээ Булат Жанчиповай «Үүлэн шүхэр», мүн авторай өөрын «Үүлэн-дүүжэн» шүлэг hануулха юм. Иимэ ялас гэмэ тодо дүрэ зураглаhан, гайхал түрүүлмэ хуби заяанай түүхэ хөөрэhэн богонихон үгүүлэлнүүдынь ород алдарта уран зохёолшо Юрий Бондаревой «Мгновения» гэhэн гайхамшаг бүтээлые намда яаха аргагүй hануулаа hэн.
«Зерда» гэhэн номой нэрэ боложо үгэhэн үгүүлэл бодото үндэhэтэйшье hаа, авторай нэмэжэ зохёоhон уран хуби хэсэгүүд, тодорхойлолнуудай ашаар уран зохёолой алтан жасада орохо бүтээл болоо бшуу. Англи хэлэтэ солото уран зохёолшо Джеймс Олдриджын «Гайхамшаг Монгол» гэжэ монгол морин тухай роман уншажа эхилээд, дууhатараа нэгэшье hалангүй уншаhанаа hананаб. Тэрээндэл адли мэдэрэлдэ абтан, нулимсаяа аршан, Зээрдэ тухай уншажа гарааб. Алишье үеын зоной сэдьхэл дайраха зохёол болоо.
Г.Х.Базаржаповагай үүсхэлээр «Буряад рассказ», «Далан долоон домог» гэhэн конкурснуудые «Байгал» сэдхүүлэй ажалшад ехэ амжалтатай, зон олоной хабаадалгатай үнгэргөө. Нютагуудай домогуудай баян гэгшын уута задалжа, ульгам буряад хэлэтэй буряад угсаатанай нэрэнүүдые олониитэдэ мэдүүлhэниинь хэды аша буян гээшэб?! Сэдхүүлэй дугаар бүхэндэ олон янзын, олон хэлбэриин, үнгын олон бодолой гүйдэл, гүн ухаанай орьёл, дээжэ зохёолнууд, оршуулганууд, шэнжэлгэнүүд хэблэгдэнэ. Хурса гуурһатанай, хурдан ухаатанай бүтээлнүүдтэй бүри олон зониие танилсуулжа, буряад хэлэнэй уйтарһан дүхэриг үргэдхэжэ, үндэһэн хэлэнэй жаса арьбажуулха хүсэлтэй шармайн оролдодог «Байгал» сэдхүүлэйхидэй ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, дэмжэн магтамаар.
Олониитын ажалай гүн соо хододоо ябаhан Галина Базаржапова-Дашеева 2006-2008 онуудта Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшын тушаалда хүдэлөө. Уран зохёолшодой холбоо барисаа бэхижүүлхэ ажалда бүхы наhаараа хам оролсодог, үргэн ехэ СССР, удаань Орос Уласай хотонуудаар, можо хизаарнуудаар, хүршэ Монгол орондо, Хитадташье нэгэтэ бэшэ албанай хэрэгээр ябаhан байха юм.
Шүлэгүүдынь хамтын олон согсолборинуудта оронхой. Ород Уласай олон үндэhэтэ уран зохёолой антологидо хоёр удаа оруулагдаа, мүн үндэhэн публицистикын шэлэгдэмэл суглуулбарида хэблэгдэхээр хүлеэгдэнэ.
Зохёохы, олониитын - эмхидхэлэй, оршуулгын аргагүй ехэ ажал тухайнь тусгаар шэнжэлэл хэхээр. Хүндэтэ Галина Хандуевнада хандажа, гайхал домог болон үлэхэ бүтээлнүүдээрээ үргэн уншагшадаа жэгнэн баярлуулжа ябахыень хүсэнэбди! Бидэ, уншагшад, далайса – дэлисэтэйгээр, ѳѳрсэ сохидолтой аялгаар бэшэгдэhэн зохёолнуудыень сэгнэе, хужарлан уншая.
Туяна САМБЯЛОВА, сэдхүүлшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор.
Фото: Аркадий Батомункуев.
