Санаарта ламын сэнтэй үүсхэл

Хүнэй ами наһые, ажаябадалые, ниигэм олоной байдалые буд­дын шажанай харааһаа сэгнэн тайлбарилһан зураглалнууд дүрэ зурагуудаар шэмэглэгдэнхэй. Урданай бар хүсэтэн, холын зайе бого­ни саг соо ахидаг шэдитэн, хүндэ туһа хүргэдэг эм домтой санаартан, сэсэн ухаатай морид тухай, бусад олон гайхалтай үзэгдэлнүүд тухай автор бэшэнэ.

«Һүнэһэ залаха тухай», «Монголнууд болон Монгол орон», «Налан­ды дасанай элшэнүүд – Россида», «Саяан шадарай дайда – Түнхэнэй аймаг» гэһэн болон бусадшье хэһэгүүд уншагшадые хужарлуулха.

Урданай хара-сагаан дүрэ зурагууд альбом соо олоор дэлгээгдээ. Буряадай мэдээжэ уран зураашад Чингис Шенхоров, Даши, Солбон Лыгденовүүд, Жаргал Зомонов, мүн монгол бэлигтэн Даша лама Шаглахаевай гуйлтаар зурагуудые бүтээгээ юм.

Энэ ном соо «Дугар Гаржаама» гэһэн һонирхолтой хөөрөөн орон­хой. Мүнөө энэ хөөрөөень толилхомнай.

«Бодхидхарма» дасан

ДУГАР ГАРЖААМА

Дэлхэйн нэгэдэхи болон Эсэ­гэ ороноо хамгаалгын дай­нуудта хабаадаһан буряад-монгол сэрэгшэд лама санаартанай уншалга хэжэ арамнайлһан «Дугар Гаржаама» хүзүүндээ зүүгээд гү, али дээдэ хармаандаа хадагалаад ябадаг байһан юм. Санскрит болон түбэд хэлэнүүд дээрэ бэшээтэй маани тар­нитай энэ һахюуһан заахан тэбхэр арһан туламхан соо хороотой байдаг байгаа.

Будда бурханай һургаалые хам­гаалагшад болон нютагай бурхад сэ­рэгшэдые гэнтын һомонһоо, хүндөөр шархаталгаһаа аршалан абардаг байһан. Зүүдэндэнь гү, али үнэн байдалдашье «Хэбтэ!», «Окопһоо саг дары гара!» гэһэн хии захи­ралтын дуулдаһан ушар али олон дайралдаһан гээд сэрэгшэд дурса­даг байгаа юм.

«Буряад-Монголой Түнхэн тойрогой ажаһуугшад Шагдар- Сырен Дашиевич Ангаскиев (1910-1995), Толтоһоо гарбалтай Гомбожаб Доржиевич Ункуев, Амаргол нютаг тоонтотой, удаань Советскэ Союзай Герой болоһон Жамбал Ешеевич Тулаев (1905-1961) иимэ Дугар Гаржааматай дайнда мордоһон.

Ш.-С.Д.Ангаскиевай басаган Н.Ш.Ангаскиева иигэжэ хөөрэжэ үгөө: «Абадамни өөрынь эсэгэ Даши Ангаскиев энэ Дугар-Гаржаама үгэһэн. Таабаймни хаанаһаа абаһан байгаа юм гэхэдэ, абгаһаа – Галсан-Лэгдэн Аржигаровһаа (1901-1960). Энэ ехэ санаартан удаань Түбэдэй томо Гоман-Брайбун дасанай шэрэ­этэ байһан гээд түүхэ сооһоо мэдээ­жэ».

Нэгэтэ Курска дүхэриг дээрэ болоһон тулалдаануудай үедэ «Сы­рен, гар эндэһээ!» гэһэн хии захирал­та землянка соо дуулдаба ха. Сырен хажуудань унтажа байһан ород сэ­рэгшэниие һэреэбэ, теэд тэрэнь бо­дожо үгэбэгүй. Сыренэй гүйжэ гаран сасуунь, тэрэ землянка дээрэ боом­бо тэһэржэ, олон зон наһа бараһан байна. Энэ үедэ Сыренэй хажуугаар сэрэгэй хуяг хубсатай хүн мори тэргэтэй үнгэржэ ябаба. Гайхашоод байһан Сырен Түнхэн тойрогой эзэн - бурхан Шаргай ноёниие таниһан ха. Сыренэй хойноһоонь зальбаржа, мүргэжэ байхадань, обёорһон зарим солдадууд «Лазутчик!» гэжэ хашха­ралдажа, буудаһан байна.

Дайнай урда тээ Гомбожаб Доржиевич Ункуев лама болохо һанаатай Ленинградай дасанда, хам­ба-лама Агван Доржиевта ошоо һэн. Тэрэ үедэ наһатай болоод байһан А.Доржиев Гомбожабые адислаад, гэртэнь эльгээһэн юм. Хүндэ сагууд болоо гээ һэн. Удаань Гомбожаб дайнда мордожо, Т-34 танкын ко­мандир ябаһан, Улаан Одоной хоёр орденоор шагнагдаһан. Сталингра­дые хамгаалгын байлдаанда онсо шалгарһан, танкнь дүрбэ дахин шанга буудалгада ороһон, шатаһан байха юм. Эрэлхэг сэрэгшэн Берлин хүрэһэн, амиды мэндэ, элүүр энхэ нютагтаа бусажа ерэһэн.

Хандагатайн дасанай шэрээтэ, Ломбо-ламахай Санжеев Жамбал Ешеевич Тулаевта «Дугар Гаржаама» арамнайлжа үгэһэн. 1943 ондо Жам­бал Тулаев Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэбэ. Удаань дайса­наа даража, даагаа һүүлдэжэ, гэртээ бусаха золтой байгаа.

Түрмэ хаалтада байһан буряад лама санаартан баһал өөр янзын баатаршалга гаргаһан юм. Дайса­най Москва хотодо дүтэлөөд байха­да, Иосиф Сталин хаалтада байһан наһатай ламанарта хандажа, ии­гэжэ асууһан: «Москвада дүтэлһэн немецүүдые тогтоохо арга бии гү?» (28 модо үлэһэн байгаа). Ламанар харюусаба: «Тиимэ арга бии. Буряад-Монголой музейһээ буддын шажа­най хэрэгсэлнүүдые абаха хэрэгтэй».

Тусхай үдэр гаргаад, эрдэмтэ ла­манар Москва шадар дорьбосо ном уншажа, октябрь-ноябрь һарануудта үзэгдөөгүй хүйтэниие буулгаһан бай­на. 40 градусһаа доошо болотороо хүйтэрөө. Фашис сэрэгшэдэй оло­ниинь хүлдэжэ хосорһон, техникэнь, танкнуудынь жагсаалһаа гараһан.

Урданай ламанар

1812 ондо дайсан манай Эхэ оронһоо, Москваһаа хайшан гээд тэрьедээ һэм, тэрээн шэнгеэр 1941 ондо зугадаха баатай болоо һэн. 1812 ондо буряад-монголшууд Хориин тайшаа Галсан Мардаевай болон цоржо-лама Дансаран Чойвановай үүсхэлээр Түбэдһөө чойжоншо ла­мые урижа, хүйтэ буулгаһан түүхэтэй. Тиихэдэ буряад-монголнууд хасагуу­дай полкын бүридэлдэ Москва хотые хамгаалалсаһан юм.

«Эсэгын дайнда хабаадаһан буряад сэрэгшэд иигэжэ дурсаһан байдаг: «1941 оной ноябриин хүйтэн үдэрнүүдтэ Москвае хамгаалгада Сибириин сэрэгэй 11 дивизи хабаадаһан. Имагтал сибирягууд лэ ямаршье хүйтэниие тэсэхэ шэрхи зон байгаа ха юм. Зарим сэрэгшэднай өөһэдынгөө, буряад нютагуудай бурхадые зэрэлгээн соо мэтээр хараһан. «Урдуурнай морин дээрэ һуугаад гүйлгэлдөө», – гэдэг һэн.

Шажан мүргэлэй санаартан гэжэ гэмнүүлээд, хамалган хашалганда байһан, удаань гэртээ бусажа ерэһэн ламанарые онсолон дурдамаар. Эдэм­най Будда бурханай нангин һургаалда эгэришэгүй этигэһэн, һүзэглэһэн зан­даа бэлэй. Зариманиинь Ивалгын да­санда ерэжэ һуугаа. Һүр һүлдэ ехэтэй, шанга зон байгаал даа.

Хэдышье хүндэ сагуудай боло­бошье, шажан мүргэлэй дам саа­шаа һалбаран хүгжэхэ байһанда үнэн зүрхэнһөө этигэн ябаһаниинь юунһээшье сэнтэй бэлэй!

Даша лама ШАГЛАХАЕВ