«Алтан мундаргын» абарга

БААТАРНУУДАЙ УГАЙ

Апрелиин 12-ой үглөөгүүр ха­барай наран шангаар шарана. Үсэгэлдэрэй шуурганда ороһон саһан хүнгэрэг хайлана. Хүн зон оло­ороо Соёлой байшан тээшэ субана. Нютагаймнай хүбүүн 570-аад һээр шаагшад сооһоо илгаржа, илалта туй­лаа, 1 сая түхэриг шагнал абаа гэһэн мэдээсэлдэ баярлаһанаа мэдүүлхэеэ, амаршалхаяа хүгшэн залуугүй хүл хүнгэн болонхой алхалалданабди. Тойроод баяраар халиһан шарай­тай хүнүүд хүхюутэй. Жаргалаар жэргэжэ байһан нюдэнүүдынь ялал­зана. Огторгойдо шаража байһан наран бидэниие аяшааһан мэтэ баяртайгаар миһэрнэ. Соёлой бай­шанай үбэртэ ушарбайнхид зүрхөө хөөрэнхэй, бүлэглэн шанга шангаар хөөрэлдэнэ:

- Агын гурбан хүбүүд түрүүлээ. Хойто-Агын Суранзан, Монгол гүрэниие түлөөлһэн Хүдэрмүнхэ Хүнхэртэ һургуули дүүргэһэн, тэрэш ород хэлэ шудалхын хажуугаар һээр шаажа һураа гэжэ ойлгосотой, - гээд, наһатайшаг хүн хөөрэнэ.

- Угаа уһанда хаяхань һэн гү, Чин­гисэй нагаса Пушаал Сэдэб ахай бар хүсэтэй, шамбай шадалтай хүн байһан юм. Һээр шаалган болохо­до, хухараагүй һээрэй түлөө нилээ­хэн мүнгэнэй сугларһан хойно тэрэ хухалагдаагүй һээр нюрганайнгаа ара талада абаашаад, хуха шаагаад, абяашье гарангүй туламтай мүнгэ абаад, гараад ябашадаг байһан юм гэлсэдэг, - гэжэ нэгэн нэмэжэ хэлэнэ.

- Чингис Батомункуев Хориин 11 эсэгын алид болохоб? - гээд асуубаб.

-Баатаржаан Харгана угай юм даа. Айлай арбан үхибүүдэй эгээн одхон хүбүүн гээшэ. Жамьянболо­дойхи табан хүбүүтэй, табан баса­гатай. Чингисэй нарай нялха - най­ма һаратай байхада, Валя эжынь гэнтын аюулда орожо, наһанһаа нүгшөө һэн. Сэсэгма Сэбжэд хоёр эгэшэнэрынь энэ хүбүүе хүн болгожо үндылгэһэн гээшэ. Чингис Сэсэгма нүхэртэеэ гурбан хүбүүдэй аба эжы гээшэ. Үнэр баян ажаһуудаг даа, - гээд харюусаба.

Абарга баатартаа магтаал соло дуудалган тайзан дээрэ эхилбэ. Ага, Могойтоһоо, Дулдарга, Үзөөнһөө, Шэтэ, Үдэһөө айлшад буугаа юм. Тэ­дээн соо Чингистэй ана-мана тула­салдадаг һээр шаагшад, һоригшод, һанаагаа зобоошод, түрэл гаралну­уд, аба эжынь анда нүхэд, нютагаар­хид олоороо суглараа.

Чингис Батомункуев һурган һоригшо Зоригто Галсанов хоёр уригдажа, тайзан дээрэ гараба.

Дуулга малгайтай, баатарай хубсаһатай Чингис Батомунку­ев багжагар баатар тайзан дээрэ һайхашаама гоёор харагдана. Тэдэ хоёроо улад зон нэрьемэ альга та­шалгаар угтаба. Ушарбай нютагай дарга, Могойтоһоо, Агаһаа ноёд һайд үгэ хэлэнэ, үреэл үргэнэ, бэлэг барина.

Уяраад, нюдөөрни нулимса гүйнэ. Бодолгото болоноб. Түүхын хуудаһа иранаб. Алдар суута Бабжа Барас баатар сэрэгшэдтэеэ манай нютагаар гүйлгэжэ ябатараа, эгээн түрүүшынхиеэ ородуудтай уулзаһан юм гэхэ. Дабшалжа һуугаад, там­хияа андалдажа татаад, эб нэгэтэй ажаһууе гэжэ хэлсэһэн гэхэ. Уулзаһан нютагаа Ушарбай гэжэ нэрлээд, да­баан дээрэ хүрэтэр ород сэрэгшэ­дые шиидхэһэн, тэрэ дабаагаа Мир гэжэ нэрлэһэн юм ха.

Манай газар уһан дээрэ, мүргэжэ байдаг Саста уулын хаяада, Ушарбай нютагтамнай Бабжа Барас баатар мэтэ Чингис Абарга баатар мүндэлбэ гээшэ.

«Алтан мундарга» гэһэн һээр шаалгаар уласхоорондын тэмсээн­дэ 570 хүбүүд һээр шаажа эхилээд, һагшагда һагшагдаһаар, түгэсхэлдэ 15 хүбүүд үлөө һэн. Үшөө шобтор шобторһоор, Агын тойрогой Ушар­байн Чингис Батомункуев, Хойто- Агын Суранзан Дондоков, Монгол Уласһаа Хүдэрмүнхэ гурбан үлөө бэ­лэй. Чингисэй һээрээ баряад шэбшэ­жэ зогсоһые, һээрээ шаагаад, Абарга баатар болоһые бүхы дэлхэй дүүрэн сэнхир дэлгэсээр харуулаа бшуу.

ХӨӨРЭЛДӨӨНҺӨӨ

Нэгэ хэды асуудалда харюусахы­ень Чингистэ хандабаб.

- Тиихэдэ тайзан дээрэ гансаа­раа үлөөд, юун гэжэ бодожо байгаа һэмши?

- Бодолгото болоогүйб. Бурхадтаа, нютагайнгаа сахюусадта зальбарааб, зүн мэдэрэлдээ найдааб. Һээрээ шэ­лэхэдээ, өөртэмни дүтэхэнэ байһан һээр абаад, хаахануур барихаар бэ, яагаад шаагаа һаа дээрэб гэжэ һээрээ шэнжэлээб. Хухалжа шада­хаб гэжэ сэдьхээд, һээрээ хэды да­хин хэмнэжэ, нюдарга һээр хоёрой хоорондохи зай тэнсүүлээд, хүсэлжэ хүсэлжэ шаагааб. Гэнтэ мэдэхэдээ, мухариса унашаһан байгааб. Нээрээ хухалжархёо гээшэ гүб гэжэ этигэжэ ядажа байгааб. Хүнүүдэй амаршал­хада, этигээб даа.

- Дуулга малгай, баатарай хубсаһа үмэдхүүлхэдэ, сэдьхэлшни хүдэлөө гү?

- Сэхыень хэлэхэдэ, зүрхэмни лүг-лүг гэжэ доһолжо байгаа һэн. Үндэрэй үндэр дабаа дабажа, орьёл үндэр уула дээрэ гараһан шэнги байгаа һэн. Зориһоноо бэелүүлбэб, һанаһандаа хүрэбэб гэһэн бодол толгой соомни байгаа һэн.

- Мүнөө урдаа ямар түсэб таби­набши?

-Ушарбайдамнай энэ жэлэй Сага­алганда 23 хүбүүд һээр шаажа байгаа һэн. Мүнөө үшөө олон болохо байха гэжэ найданаб. Буряад эрэ хүн бүхэн һээр шааха дуратай байдаг. Туршаад үзэхэм гэһэн хорхойдо эзэлэгдэдэг. Һээр шааха дуратай залуушуулда туһалхаб гэжэ зорилго урдаа таби­наб. Хүн зон һээр шаалгые гоёшоо­дог, һонирходог, хараха дуратай бай­даг. Хүнүүдэй анхарал татаха, шаажа туршаха дуратайшуулые дүхэригтөө суглуулха, һээр шаалган наадани­ие олоной үзэмжэдэ дэлгэрүүлхэ гэжэ бодоноб.

- Хани нүхэршни, хүбүүдшни хэн гэжэ нэрэтэйнүүд бэ?

- Нүхэрни Сэсэгма нэрэтэй. Ехэ хүбүүмни Денис, долоотой, дун­да хүбүүмни Данил, дүрбэтэй, бага хүбүүмни Дугар, үенһөө үлүүхэн наһатай.

- Абарга баатар Чингис, буря­ад арад зонойнгоо хайра хэшэгтэ хүртэжэ, үреэлэй үгэнүүдтэ дали­жажа, аза талаантай, зол жаргалтай ябаарай даа!

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА, «Буряад үнэн» сониной ветеран, «Мүнгэн тобшо» сайт хүтэлэгшэ