Гурбалжан бэшэгүүд

Бэшэг бүхэниинь: «Аяа хайра­тайгаар һанагдаха түрэһэн ган­са эжым, тандаа Улаан Армиин сэрэгшэ Цыренванчик хүбүүнтнай амар мэндэеэ хүргэнэб», - гээд эхилнэ. Саашань бэшэхэдээ: «Уншажа үгэжэ байһан хүндэ, суглараад шагнажа байһан һаалишадта, үбгэд хүгшэдтэ, хүүгэдтэ халуун мэндэеэ мэдүүлнэб. Нютагай, колхозой һонин тодоор, дэлгэрэнгыгээр дуулгажа, бэшүүлжэ байгыт. Эжы-аа, намда һанаагаа зоболтогүй гэжэ ходол захинаб. Би таниие һанаагаа зобожо байгуужа гэжэ һанаад, үдэр бүри шахуу бого­нихоншье һаа бэшэг бэшэнэб». Цы­ренванчигай бэшэгүүд сооһоо түрэл зониинь, нүхэдынь элирнэ. «Түдэб хуряахайтан һайнууд байна гү? Хуря­ахайтанда халуун мэндые хүргэгты. Сэбэгжаб хэдыдэхидэ һуранаб? Жал­саб нагасын Бадараа хаанаб? Дагбын Балмада (Бамбуудайда), Ешигмаада ба бэшэ зондо мэндые хүргэгты. До­ржобал хаанаб?» - гэжэ нютаг зоноо, түрэлхидѳѳ һурагшалжа, һонирхожо бэшэһэн мүрнүүд. Хаана хүрэтэр хариин дайдаар хархис дайсадые бута сохижо ябаһанаа Цыренванчик хүбүүн бэшэгтээ дуулгажал ябаа.

«Һүүлшынь бэшэгүүдһээ: «Бидэ Советскэ Белоруссиие сүлѳѳлэлсэжэ, ехэ байлдаанда ороод ябанабди. Үдэрһѳѳ үдэртэ томо, бага буунуудаар буудалдажа, зон шархатажал байдаг даа. Дайн удаан болонгүй дүүрэхэ гэжэ эндэхи зон хѳѳрэлдэдэг болоо. Заа, баяртай. Мэндэ уулзая гэжэ үреэл табяад үлэгшэ танай ори ганса хүбүүн Цыренванчик мүн даа».

Һүүлшын бэшэгһээ: «Аяар холо байгаа Литва ССР-һээ амар мэн­дэеэ хүргэхэ зуураа бэшэхэ гэхэдэ, һонин тон хомор байна. Тиигэбэ­шье нэгэ хэды үгэ ярихада иимэ. Би ямаршьегүй элүүр мэндэ, энэ үдэр болотор ходо дайлалдажа, СССР гүрэнэйнгѳѳ баруун хилэдэ 15 модо тухай ошоод ябанабди. Эдихэ хоол һайн. Нам тухай һанаагаа зоболтогүй. «За отвагу» гэжэ медальда хүртѳѳб. Юундэ намда бэшэг бэшэнэгүйбта? Али минии бэшэһэн бэшэгүүдые абанагүй гээшэ гүт? Нютагай һонин тодоор ба дэлгэрэнгыгээр бэшэ­жэ байгыт. Цыжидма абжаа хаанаб? Түдэб хуряахайтан һайнууд байна гү? Сэсэг, Сэмпэлма, Мэдэг эдэ хаанаб? Мүнѳѳ үедэ колхоздомнай хуряалга боложо байна бэд даа. Батын Маа­мар, Баабайн Намжилма эдэ хаанаб? Нүхэдтэмни мэндые хүргэгты. Эжы- аа, баяртай. Амиды мэндэ уулзая! Харюу хүлеэн үлэгшэ танай хүбүүн Цыренванчик». Теэд 1944 оной август һарада Гыдыпова Димит эжыдэнь удаан хүлеэгдэһэн бэшэгэй орондо газар дэлхэйн хэлбэлзэмэ уйдхарта мэдээсэл ерээ һэн: «854-дэхи полкын 277-дохи дивизиин эрэлхэг сэрэгшэ Намсарайжапов Цыренванчик Эсэгэ ороноо баатар зоригтойгоор хамга­алжа ябаһаар, 1944 оной августын 18- ай үдэр дайсанай һомондо дайрагда­жа, баатарай үхэлѳѳр унаа.

Эхын сэдьхэл тамалжа, эдэгэшэгүй шарха үлѳѳһэн дайн, зүрхыень хаха зураһан аюулта гурбалжан бэшэгүүд. 19 наһатай эдир залуухан Намса­райжапов Цыренванчигай хархис дайсадһаа Эхэ ороноо хамгаалалса­жа ябаһаар, хариин дайдада хэтын хэтэдэ үлѳѳшье һаань, совет армиин сэрэгшэ тухай нангин дурасхаал ню­тагай хүшѳѳдэ мүнхэрѳѳ, бэшэһэн бэшэгүүдынь дайшалхы габьяагайнь гэршэ болон тодороо.

ДАМБЫН ШИИДХЭБЭРИ

Ушар юуб гэхэдэ, 39 наһатай Гы­дыпова Димидэй аюулта мэдээсэл абаад, уйлажа һуухада, хүршынь до­лоон наһатай долонгир бэрхэ Дамба хүбүүхэн дүтэлѳѳд: «Димид эжы, бү уйлагты даа. Би мүнѳѳдэрһѳѳ танай хүбүүн болоһуу», - гэһэн байгаа.

Энээхэн агшан зуура Димид эжын зүрхэн яажа дэлбэ һүрэшөөгүй гээ­шэб! Эхэдэ уйдхар гашуудал асарһан шоромуута мэдээсэлэй хада уула урбуулма хара хүсэн. Газар дэлхэйе гэрэлтүүлжэ байдаг һара наранай хиртэхэдэ, хэды жэгшүүритэй бай­дал оршон тойрон тохёолдодог гээ­шэб! Эхэдэ зол жаргал асаржа, урма зоригыень бадараажа ябаһан ори гансахан хүбүүнэйнь хэзээдэшье бусахагүйнь юунтэйшье жэшэшэгүй уйдхар зоболон. Мүн гүлмэрхэн үхибүүнэй гүнзэгы хурса ухаан, дэл­гэр баян сэдьхэлэйнь арюун һайхан шиидхэбэри.

Сагаан яһаяа хадагалуулха түрэһэн ганса хүбүүгээ алдаад, ори гансаараа үлэшөөд байһан эхын хуби заяанда унтаршагүй наранай дулаахан элшэ асарһан, ажабайда­лай ошо бадарааһан һүбэлгэн жор­хой Дамбын ѳѳрынь шиидхэбэри үншэрһэн эхын сэдьхэлдэ зол жарга­лай эхи табиһан асари ехэ хүсэн мүн. Дүрэ зурагайнь үгышье һаа, олон үе сагай ошобошье, һайн дураараа дүүнь болоһон Дамба Лхамажаповай үнэр олон хүүгэд, аша зээнэр баатар сэрэгшэ Цыренванчик абгаяа зүрхэ сэдьхэлдээ дурсажа ябадагынь тон һайшаалтай.

БАЯН ДЭЛГЭР СЭДЬХЭЛТЭЙ

Лхамажапов Дамбын (Батоцы­ренэй) гэртэхин гэхэдэ, абань - ха­багай галзууд омогой Дарижабай Һамажаб, эжынь - сагаангууд омо­гой Батын Балжит. Хүбүүнэйнгээ шиидхэбэри буруушаажа, хүндэлэн үгэ тиихэдэшье, хожомыньшье хэлээгүй юм. Дамба, Даша, Цыбик­жаб хүүгэдтэй Татаар Боротон (нютаг нэрэнь) үнжэгэн сагаан сэдьхэлтэй, ухаан бодолоороо, эльгэ зүрхѳѳрѳѳ шэрүүн дайнай аюул, хүршэ эхэнэ­рэй уйдхар гашуудал ойлгохо сэ­нэгтэй зон байһан, ехэ хүбүүнэйнгээ эрхим эрэ болохо эхин һуури табиһандань баярлаал һэн бэзэ. Дарижабай Һамажаб Эсэгэ оро­ноо эзэрхэг дайсадһаа хамгаалал- саад, дайнай һүүлээр колхозойнгоо хонин үүлтэр һайжаруулха хэрэгтэ хаба шадалаараа оролдожо хүдэлѳѳ.

Забайкалиин нарин нооһото хо­нидой үүлтэр үдхэхэ хэрэгтэ манай ажахын хонишод, селекционернүүд, эрдэмтэ зоотехнигүүд амжалтатай ажаллаа. Тудуп Гончиков түрүүлэгшэ, ОТФ- е даагша Балдандоржи Батоев, Мария, Михаил Палецкиинүүд гээд лэ олоной оролдолгоор шэнэ үүлтэр бии болоһон юм. Зоотехник-селек­ционер Михаил Палецкий хонишон Дарижапов Лхамажабай амжалтын дүй дүршэл тухай ном бэшэжэ, 1957 ондо гаргаһан.

«100 эхэ хонинһоо аяар 116 хурьга абажа, томо тобир болоходонь, намар тушаажа, Ага нютагай эрхим хонишодой нэгэн боложо элирээ.

Ашатай дүнтэй ажаллажа, Да­рижапов Лхамажаб Ленинэй орде- ноор шагнагдаа. Дамба хэлэһэн үгэдѳѳ нэгэтэшье урбаагүй. Түрэһэн Балжит эжынгээ, ѳѳрынгѳѳ һайн дураар шэлэһэн Димит эжынгээ, Лхамажаб абын­гаа аша буянгаар Дамбатанай ажабайдал ходол урагшатай бай­гаа. Үхибүүн наһанһаа эхилжэ, хэһэн буянайнгаа ашаар Дам­ба һайн нүхэртэй, олон аша зээ­нэртэй, адууһа малаар баян, хог­шол зѳѳреэр элбэг, мүн ажалдаа үндэр амжалтануудые туйлажа, гүрэн түрын олон шагнал хайрада хүртэһэн юм. Хүндэлэлэй орден болон бэшэшье ажалай амжалтын тэмдэгүүд Батоцырен Лхамажа­повай үбсүү шэмэглээ бэлэй. 1957 ондо Москва хотодо болоһон За­луушуулай, оюутадай фестивали­ин делегат болоһон.

Дамба аха үнэр баян бүлын аба, нагаса аба, үбгэн аба болоһон намтартай. Үбэр Ар­гали тоонтотой Жамбалова Ду­гарма нүхэрынь хоёр эжынэртээ үгын зѳѳлэнѳѳр хандажа, эдеэ- нэй һайниие эдюулжэ, буян эд­лээ. Мүнѳѳ Дугарма эгэшэ үндэр наһатай, ѳѳрѳѳ үнэр баян, олоной эжы болонхой. Могойто нютагта ажаһууна. Эхэ- Геройн алтан одон үбсүүень шэмэглэдэг. Димит эжынь хүбүүнтэндээ ажалдань, байдал­даньшье хаба шадалаараа туһалаа. Аша зээнэрээ үндылгэлсѳѳ. Хоо­рондоо ямаршье шуһа мяханай холбоогүй аад, түрэлһѳѳ түрэл болоһон эхэ хүбүүн хоёрой хоорон­дохи уян сагаан сэдьхэлэй, эелдэр налгай хандасын, ухаан бодолойнь таһаршагүй бүхэ холбоо олон үеынхидтэ үльгэр жэшээ болонхой. Энэл даа баян дэлгэр сэдьхэлтэнэй хуби заяанай эрьесэ.

Үнэхѳѳрѳѳл, буян гээшэ аша­тай, бурхан гээшэ хүсэтэй! Алтан дэлхэйн амиды бурхан болохо Эхэ хүнэй габьяа ехэ. Залинта аада­рай сахилгаанай хүхэ манхан тэн­гэри хаха эсхэн зурахадань, хэды һүрѳѳтэй байдаг бэ?

«Үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болоһон эрдэни зэндэмэниһээ үнэтэй хэды олон хүнэй үринэр Эсэгэ ороноо хамгаалжа, хариин дайдада хархис дайсадай һомонһоо баатарай үхэлѳѳр алдалан унааб!

Үхэл, зоболон соогуур хатуу тэм­сэлээр Агуу Илалта асарһан совет сэрэгшэдэй, мүн уйдхар зоболон дабажа гараһан ара талын ажа­лай баатарнуудай, тэсэбэри ехэтэй эжынэрэй, басагад бэреэдэй аша габьяа үеын үедэ мартагдашагүй. Эртэ урда сагһаа бурхан шажантай буряад зоной дунда үншэдэй бай­ра гэжэ байгаагүй. Элдэб шалтага­анаар гансаардаһан үндэр наһатай үбгэд хүгшэдэй гү, али хэн нэгэнэй үхибүүнэй үншэрбэл, дүтынь түрэл, али үхи хүүгэдээр хомор айл үргэжэ үндылгэдэг һайхан заншалтай арад юм. Арадайнгаа заншал алдангүй, амгалан тайбан ажаһуухамнай юунтэйшье сэгнэшэгүй юм.

Дулмажаб ЦЫНГУЕВА