Жамьян Балданович Балданжабоной уран hайханай юртэмсэ (1909-1967)

 Ж. Балданжабон Адалигай эхин һургуули дүүргээд, Агын долоон жэлэй hургуулида hуража гараhан. Бүри һургуулида һуража ябахадаа, шүлэг бэшэжэ эхилһэн юм. 1926 ондо «Залуу малшан» гэжэ залуушуулай сониной хуудаһанда «Һурагшадта» гэжэ тэрэнэй түрүүшын шүлэг хэблэгдээ һэн.

1930 ондо Ж. Балданжабон Улаан- Үдэ хото ерэжэ, «Бурят-Монголой үнэн» сониной редакцида ажаллажа эхилээ hэн. Тус сониндо ажаллажа байхадаа, Эрхүү хотодо байдаг Зүүн Сибириин комвузда эльгээгдэжэ, хоёр жэл hураад, Улаан-Үдын паро­воз бүтээлгын заводто «Буряадай гигант» гэжэ сониной редакторай орлогшоор томилогдоhон бай­на. 1934 ондо Яруунын аймагай Гүүндын совхозой «Мяха, тооной түлөө» гэжэ сониной түрүүшын редактор боложо хүдэлһэн байна. Яруунын аймагта ажал­лажа байхадаа, залуу уран зохёол- шодые эмхидхэжэ, «Булаг» гэжэ нэрэ­тэй журнал байгуулhан. Тэрэ журнал хадаа аймаг соогоо hургуулиин эхилэн бэшэгшэдэй болон тэрэ үеын залуушуулай зохёохы абьяас бэлиг хүсые хүгжөөхэ хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлhэн байха юм. 1936 оной намар «Булаг» эмхиин эдэбхитэй бэшэг­шэдэй аймагай слёт Ж. Балданжа­боной үүсхэлээр hонирхолтойгоор үнгэргэгдэhэн юм.

Хорёод онуудай hүүл багта бага­хан шүлэгүүдhээ эхилжэ бэшээд, 1930 ондо түрүүшын «Хурын бурхан» гэжэ рассказаа хэблүүлhэн байна. Зо- хёолшо тэрэл ондоо «Турксиб» гэжэ шүлэг бэшэжэ, алдар сууда гараhан юм. Буряад уран зохёолой түүхэдэ тус шүлэг шэнэ, индустриальна сэдэбые асарһан түрүүшын зохёол­нуудай нэгэн болоhон юм.

1931 ондо Ж. Балданжабоной шүлэгүүдэй түрүүшын суглуулба­ри «Бэлэхэн» гэжэ нэрэтэйгээр хэблэлhээ гараhан. Манай Буряад Уласай сонинуудта, «Тэмсэлэй шэмэг», «Бата зам», «Весна респу­блики» г.м. журналнуудта тэрэнэй зохёолнуудынь хэблэгдэдэг, олон уншагшадай hонирхол татадаг hэн.

Индустриальна сэдэб үргэл- жэлүүлhэн зохёолнуудыень нэрлэ­бэл, «Зүүн Сибириин зүрхэн» гэжэ Ангара мүрэн дээрэхи электро­станциин барилга тухай поэмэ, хүдөө нютагhаа залуу хүнэй ерэжэ, хүдэлмэришэн болоhондоо омогор­хон бэшэhэн зохёол «Гүнсэн» гэжэ шүлэг болоно. 1933 ондо «Хабарай уряа» гэжэ номынь гараа.

1932 ондо Ж. Балданжабон «Баа­тарай зам» гэжэ поэмэ хэблүүлhэн юм. Энэ зохёол соо КВЖД-дэ болоhон үйлэдэ баатаршалга гарга­жа, Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаhан буряад сэрэгшын дүрэ харуулhан байха юм.

1937-1938 онуудта Ж. Балданжа­бон ««Бурят-Монголой үнэн» сони­ной редакцида, радиокомитедтэ ажаллаа, 1939 онhоо Ага нютагаа бусажа, багшалжа, соёл гэгээрэлэй хүдэлмэри ябуулха зуураа тойрогой литературна нэгэдэл хүтэлбэрилдэг байгаа. Залуу бэлигтэниие уран зохёолой замда оруулха хэрэгтэ горитойхон нэмэри оруулhан байна.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, армида абта­жа, албанда ябаа. Дайнай хатуу жэлнүүдтэ зохёохы мэргэжэлээ бүри дээшэлүүлhэн, олохон шүлэгүүдые, поэмэнүүдые, рассказуудые бэшэhэн. «Харагдадаггүй хүн», «Үхэл дороhоо» гэhэн рассказууд соонь сэрэгшэдэй баатаршалга, сэдь­хэл бодол харуулагданхай. «Оо, суута мэргэн!» гэжэ рассказ соо хоёр эпизодой эхин дээрэ хөөрөө дэлгэhэн Ж. Балданжабон хоёр удаа өөрынгөө зүгhөө хандана. Түрүүшын эпизодой урда тээ зунай сэсэгтэ талые, гайхамшагта байгаа- лиие зураглаhанайнгаа hүүлээр уран зохёолшо: «Ямар арюун hайхан тала гээшэб!» – гэжэ hүхирхэ тоо­ной хэлэнэ. Иигэжэ совет хүнүүдэй ажаhууhан амгалан байдал зураг- лагдана. Хоёрдохи эпизодто дайнай байдал зураглагдана. Һандаршаhан томо шулуун байшан, бомбодуулжа хонхор ёнхор болошоhон харгы харагдана, үхэр буугай hомоной тэhэрээн, танкнуудай таршаганаан дуулдана. Эгээл энэ үедэ огсом шан­га «Ура-а!» хашхараан зэдэлжэ, олон тоото солдадууд даб гэлдэн, аяар саана харагдагша hандаргагдаhан сэлеэн шэглэн добтолшоно. Энэ баг­та Ж. Балданжабон тус үйлэ хэрэгые тайлбарилан иигэжэ бэшэнэ: «Энэ хашхараан, энэ добтолго баглагар хара утаае хаха эсхэн, сэлмэг сэгээн тэнгэриие зэнхылгэн харуулhандал, зосоо урма баяр түрүүлбэ...». Рассказ соо оруулагдаhан зохёолшын энэ тайлбари хоёр эпизодые сасуулан холбоно. «Ура-а!» хашхараан, совет сэрэгэй добтолго илалта тээшэл, сэлмэг сэнхир тэнгэри тээшэ хүнэй сэдьхэл бодолые уряална гэhэн hайшаалта удха эндэ оруулагдана бшуу.

Ж. Балданжабон дайнай hүүлээрхи жэлнүүдтэ түрэл Ага hууринда баг­шаар ажаллажа байхадаа, арадай аман зохёолые ехээр hонирхожо эхилhэн байна. Аман зохёолдо ха- баатай домог үльгэр, хөөрөөнүүдые суглуулжа бэшэhэн, үльгэршэ, дууша хүнүүдээр танилсаhан байна. Ара­дай аман зохёолой үндэhэн дээрэ хэдэн зохёолнуудые - «Галуунууд», «Бүргэд», «Бабжа-Барас баатар» бэшэбэ. Эдэ зохёолнуудынь үхибүүд уншаха «Алтан гадаhан», «Таба», «Алханын нюусанууд», «Түүдэгэй дэр­гэдэ» гэhэн номууд боложо, уншаг­шадай урма зоригые бадаруулhан байна. 1958 ондо Ж. Балданжабоной шэлэгдэмэл зохёолнууд хэблэгдээ hэн. Ж. Балданжабон нүхэдтэеэ хам­та хүдөө нютагаар ябажа, аман зохёо­лой хажуугаар элдэб урданай эдлэл, зэр зэмсэг суглуулжа, Агын музейн фонд зохёоhон габьяатай. Жэшээл­хэдэ, ганса 1961 ондо бүхы дээрээ 71 хоморой экспонат суглуулhан байха юм.

Ж. Балданжабон 1960-аад онуудта хоёр ехэ роман бэшэhэн байна: «Паровоз хуугайлна» (1960), «Сэнхир хаданууд» (1965). Энэ хадаа уран зохёолшын бэлиг мэргэжэлэй улам ургажа байhые харуулhан байха юм.

«Паровоз хуугайлна» гэжэ роман соо хоридохи зуун жэлэй эхиндэ Агын буряадуудай байдал, ород хүдэлмэришэд буряад ажалшан арад хоёрой хани нүхэсэл, суг хамтынь тэмсэл тухай хэлэгдэнэ. Тус романай удхые автор үгытэй буряад Намса­райн дүрөөр харуулжа шадаа. Энэ зохёол соогоо автор Байгал шадархи ниитын харилсаанай хүгжэлтэдэ тон ехэ үүргэ дүүргэһэн түмэр харгын барилгатай холбоотой, нэгэдэхи ород хубисхалай урда тээхи үйлэ хэрэгүүдые зураглана. Тус барилга ород ба буряад арадуудай хоорон­дохи харилсааниие улам саашань бэхижүүлнэ, буряад арадай дундаһаа түрүүшын хүдэлмэришэн ангиин түлөөлэгшэдэй гарахадань, гори­тойхон нүлөө үзүүлнэ гэжэ роман дотор харуулагдаһан байна гээшэ. Агын талын үгытэй буряад Намсарай хадаа «Паровоз хуугайлна» романай гол герой мүн болоно. Тэрэ болбол баян хүнэй зүгһөө худалаар гэм хээ гэһэн зэмэдэ тохогдоходоо, түмэр харгын барилгада ябашана. Тиин тэндэл Намсарай хүдэлмэришэн ангиин түрүү үзэлтэй зоноор нүхэсэжэ, тэмсэлэй харгыда гарана. «Паровоз хуугайлна» роман уран зохёолшын түрүүшын ехэ зохёол байгаа, тиимэһээ гол геройнуудайнь дүрэнүүд, тэдэнэй харилсаан, абари зан, һанал бодолойнь хубилалта­нууд гүйсэд дүүрэн харуулагдаагүй ушарнууд номой нюурнуудта дай­ралдана гэжэ тэмдэглэлтэй. Зүгөөр энэ түүхэтэ - хубисхалай роман дутуу дундануудтай байбашье, буряад уран зохёолой хүгжэлтэдэ тодорхой һуури эзэлэнхэй юм», - гэжэ эрдэм­тэн О.Б. Бадмаева тэмдэглэһэн байха юм.

«Сэнхир хаданууд» гэhэн роман соо шэнэ үе сагай хүдөө нютагай ажабайдал, ажахы, хүн зоной зан абари г.м. асуудалнуудые хараадаа абажа, автор бэшээ. 1962 ондо Ж. Балданжабон «Дабаан» гэжэ роман бэшэжэ дүүргэhэн байна. Тэрэнь «Байгал» журналда хэблэгдээ hэн. Тэрээнhээ хойшо туд романаа заhажа, нэмэжэ, «Сэнхир хаданууд» гэжэ нэрэтэй болгоод, 1965 ондо хэблүүлhэн түүхэтэй.

Энэ зохёол соо харуулагдаhан үйлэ хэрэгүүд хоридохи зуун жэлэй жараад онуудта болоно. Энэ роман соогоо уран зохёолшо тэрэ үеын хүдөө ажахын байдал харуулна. Хүдөө ажахые hайжаруулха гэжэ гүрэн түрын зүгhөө тогтоол, хэм­жээ ябуулганууд абтажа, юрын хүдөө ажалшад тэрэнииень дэм­жээд байhан тухай автор бэшэнэ. Хүдөө ажахынуудай, колхозой хүтэлбэрилэгшэдhээ эхилээд, юрын мал харагшад бүгэдэ мал ажалайн­гаа ашаг олзые дээшэлүүлхэ, зүбөөр эмхидхэхэ гэжэ ехэ оролдолго хэнэ гэжэ зохёолшо тэмдэглэнэ.

Роман соо харуулагдаhан үйлэ хэрэгүүд Ага нютагай нэгэ эгээл ехэ колхозой хонин ажал эрхилжэ байhан ажабайдал болоно. Тэрэ жараад онуудта хүдөө нютагта мал ажал ехэ хүгжэнги байдалтай байгаа. Колхоз бүхэндэ хони малаа үдхэдэг, олон үнеэ hаажа, гүрэндэ тушаадаг, элдэб ногоошье, таряашье таридаг саг байhан. Тиимэhээ автор тэрэ үе сагайнгаа шухала асуудалнуудые зүб мүрөөр табина. Мүнөөнэй саг­тай зэргэсүүлхэ болоо hаа, хамтын ажахынууд хуу үгы болоhон, гансал хубиин үлэнхэй бшуу. Хүдөө нютагта, илангаяа буряад зон жэнхэни табан хушуу малаа үдхэжэ ажамидараа hаа, ядахагүй. Хүдөө ажахы мүнөө дээрээ хүндэхэн сагта ороод байна. Тиимэhээ энэ роман соо жараад онуудай байдалтай танилсахадаа, тэрэ сагай ажалай габьяа, хүдөө ажа­хын олон асуудалнуудые ойлгохо болонобди гэжэ хэлэхээр байна.

Романай эхиндэ үгтэhэн оролто соогоо уран зохёолшо Ага нютагай аглаг hайхан тала дайда тухай, тэрэ шэнэ түхэлтэй ажабайдал бэшэнэ: «Ага нютагай уhа гол, тала губи, хада уула дээгүүр жэнгинэн байдаг hалхиншье зоболон ядаралай, уй гашуудалай дуу үни мартаа, мүнөө имагтал мүнхын уhа аршаан булаг, ажабайдалай магтаал татана: колхо­зой залуушуул, наhатайшье болоhон хүнүүд ажахыгаа hайжаруулхын түлөө эршэ хүсэ ехэтэйгээр ажалла­на».

Зохёолой гол зүрилдөөн тэрэ үеын буряад нютагай байдалһаа, үбгэн Даржаагай hанал бодолһоо урган гарана. Гол асуудал – шэнэ ба хуушан хоёрой тэмсэл геройнуудай хубилалтануудаар харуулагдаhан байна. Тус романай найруулгын талаар hонирхолтой зүйлнүүдые нэрлэбэл, уянгата шэглэл, түүхын ретроспективнэ онол арга хэрэг- лэлгэ, геройнуудтай танилсуулhан оролто үгэ, гүнзэгы удхатай бай­гаалиин зураглалнууд, зохёолой байгуулга соо хэрэглэhэн домогууд, авторай түүрээлгэнүүд г.м. болоно.

Геройнуудай абари зан автор яаралгүйгөөр үнгэржэ байhан зохёо- лой ябаса дээрэ харуулна. Роман соо тиимэ олон геройнууд бэшэ, харин хүн бүхэндэнь зохёолшо анха­ралаа табин, сэдьхэлэйнь байдалые харуулжа шадана. Ж. Балданжабон эпическэ хөөрөө хэрэглэжэ бэшээ­шье hаа, тэрэнэй хажуугаар уянгата рассказ, уншагшадтаа хандалга хэрэглэнэ. Тиимэhээ зохёол соохи үйлэ хэрэгүүд үнэншэмөөр болоно.

«Даржаа Тумуров… Морёо унаад, ургаа баряад, хонёо адуулжа яба­хадаа, бүхы үргэн Агадаа суутай ябана бшуу. Тэрэнээ орхёо hаа, хэн болохоб? Бү мэдэе! Даржаае хони адуулгын бүхы оньhо гартаа бариhан хүн гэхэдэ, буруу болохогүй… Түбхын түрүүн Агын талада ажаhуудаг хони­шод гээшэ хэд бэ гэжэ мэдэхэ хэрэг­тэй. Донбассай шахтёр, Ураалай булад хайлуулагша гэhэндэл адлил даа», - гэжэ уран зохёолшо романай гол герой тухай бэшэхэдээ, буряад зоной жэнхэни ажал – мал хараха гээшые хэды хүшэр хүндэ байдагые элирүүлнэ. Үбэл зунгүй, шуурган hалхин соо, зунай ааяма халууниие халуун гэнгүй, хүйтэн жабарые жабар гэнгүй, эсэхэ сусахые мэдэнгүй, мал ажалаа хараад лэ ябадаг буряад зоной ажахы тухай зохёолшо бэшэнэ. Хоридохи зуун жэлэй жараад онууд­та буряад хүдөө нютагта олон хони мал тэжээдэг ажахынууд байhан юм. Тиимэ ажахынуудай тэрэ үеын бай­дал, колхоздо хүдэлдэг зоной мал ажалаа хүгжөөхын түлөө оролдолго, ажалай габьяа тухай роман соо хэлэгдэнэ. Энэ хэрэгтэ залуушуул баhал хамсыгаа шармайн оролдожо, ажалайнгаа зам эрхилнэ. Эдэ хэд бэ гэбэл, залуу хонишон Бальжан, сэхэ сэбэр Суранзан, ажабайдалай хэсүү дабаануудые дабажа гараhан Аюур, шэнэ бригадир Хорло болон бусад дүрэнүүд болоно.

Тэдэнэй хэhэн ажалдань, ажабай­далдань хүшэр хүндэ элдэб ушарал­нууд тохёолдоно, шэнэ зорилгонууд гарана. Хониной фермэнүүдтэ ажа­лай тоосоото комплексно бригада­нуудые эмхидхэхэ гэhэн асуудал табигдажа, энээн тухай буруушааhан, зүбшөөhэн зүрилдөөнүүд болоно. Мал ажалай эмхидхэлые урдынгаа янзаар үргэлжэлхэ гэhэн hанал бодолнуудай урдаhаа шэнэ арга методүүдые хэрэглэжэ, урдынхиhаа үлүү ехэ олзо ашаг колхозойнгоо һанда оруулха гэhэн hанамжанууд табигдана. Романай залуу геройнууд гансал ажал дээрээ харуулагдана бэшэ. Тэдэнэй ажабайдал олон талаhаань зураглагдаhан байха юм.

Уран зохёолшо Ж. Балданжабон манай түрүүшын үеын буряад уран зохёолшодтой хамта буряад уран зохёолой хүгжэлтэдэ өөрынгөө нэмэ­ри оруулhан хүнүүдэй нэгэн байhан юм. Ж. Балданжабон «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагданхай, 1934 онһоо СССР-эй Уран зохёолшо­дой холбооной гэшүүн байгаа.

Ж. Балданжабоной hүүлшын зохёолынь - «Һүнэн hалаhан hүүдэр» гэжэ 1968 ондо «Байгал» журналда хэблэгдэhэн туужа болоно. Энэ зохёол тэрэ сагайнгаа ажабайдал­да үзэгдэдэг дутуу дундануудые шүүмжэлhэн зохёол гэжэ тэмдэглэ­хээр.