Обогоо һэлгэжэ, нагасаяа абараа

 ВКП(б)-гэй Түб хороон энэ хэрэг партиин ударидалга доро комсомолнуудаар бэелүүлхэ зорил­готой байгаа. Хүндэшэг байдалтай залуушуулда хамтын ажахынуудые байгуулха, үгытэйшүүл ба баяшуул гэжэ илгаагүй болгохо үүсхэл тааруу байгаа. Тиимэhээ тэдэнэр коммунис партиин хэрэгэй түлөө хэнтэйшье дайлалдахаар бэлэн болонхойнууд ябаа. Ушар тиимэһээ хүбүүд басагад булта эдэбхитэйгээр комсомолнууд болодог һэн.

Буряад-Монголдо мүн лэ комсо­молнуудай эмхинүүд байгуулагдажа захалаа. 1924 оной майн 5-да Бу- ряад-Монголой ВКП(б)-гэй үүсхэлээр Верхнеудинскда (мүнөөнэй Улаан- Yдэ хотодо) комсомолнуудай ехэ хурал зарлагдаа. Тиигэжэ комсо­молнуудай ажал хэрэгые залан ударидажа байха Буряад-Монго­лой ВЛКСМ-эй Обком hунгагдан эмхигдээ юм. Комсомолнуудай тоо жэлhээ жэлдэ олон боложо, 1930-аад онуудай эхеэр Буряад-Монголой хото хүдөөгөөр комсомолнуудай 785 уурхай бии боложо, гэшүүдэйнь тоо 10826 болоод байгаа. Тиигэжэ ком­мунис партиин шиидхэбэринүүдые эсэн сусангүйгөөр, зоригтойгоор бэелүүлхэ шанга гэгшын хүсэн бии болоод байба.

ВКП(б)-гэй аймагай хорооной даабаряар Баргажанай (мүнөө Хурамхаанай) аймагай газарта оршо­дог Хара-Модоной сомондо комму­нист Монгол Хобраков сомонойнгоо комсомолнуудые дахуулан, 1928 ондо түрүүшын «Шэнэ байдал» колхоз эмхидхэhэн юм. Комсомолнууд: Цыден Шалданов, Гулгэн Бадмаев, Дамба Эрдыниев, Радна Шалбанов, Балсан Бадмаев, Гарма Бадмаев гэгшэд гэр бүлэнүүдээрээ энэ арте­лиин түрүүшын гэшүүд боложо, үхэр малнуудаа хамтын зөөри болгон нэгэдхэбэд. Тэдэнэртэй хамта үгытэй гурбан айл комсомолнууд бэшэшье hаа, үсөөхэн үхэр малаа туун асаржа, колхозойнь гэшүүд болоо юм. Цыден Шалданов гэжэ гэшүүн колхозойн­гоо түрүүлэгшээр hунгагдаба. 156 толгой эбэртэ малтай, 310 хонитой, 23 толгой адуутай байгаа. Арбан айлда тиимэшье олон бэшэ. Гэбэшье эбтэй эетэйгээр хамтынгаа ажал хэжэ, олоhон олзоёо хоорондоо хубаалда­жа, хүйтэн үбэлые дабаа һэн.

1929 ондо Москва хотоhоо Буряад- Монголой коммунистнуудта кол­лективизацияа эршэмтэй ябуулагты гэhэн шанга заабари бууба. Тиин 1929 ондо Хара-Модоной сомондо удаа дараалан «Эбтэ байдал», «Бата байдал», «Зоригто байдал», «Улаан наран» колхозууд бии болошо­бо. Аймагай түбhөө таба-арбан шүрдэгэр комсомол хүбүүд, шэрүүн зантай ОГПУ-гай ажалшад моридоор гүйлгэлдэжэ ерээд, нютагай комсо­молнуудые суглуулан дахуулаад, айл­нуудта орожо, «Түргэн сагай туршада үхэр малаа туугаад, колхоздо орогты» гэжэ хашадаг, бааладаг болобо. Хэр­бэеэ арсаа hаань, хамаг үхэр малыень суглуулжа, хуряажа абаhан тухайгаа саарhа бэшэжэ үгөөд, колхоз руу туугаад абаашадаг байба. Тиигэжэ айлнууд бултадаа колхозуудта орохо баатай болоо hэн. Комсомолнуудай урдаhаа тэмсэхэhээ байтагай үгэ дуушье гарахань аймшагтай байгаа. Тиигээ hаань, милициин ба ОГПУ- гай ажалтан ямаршье хүниие нюдар­ган баяшуулай (кулагуудай) тала баригша гэжэ зэмэлээд, харуул доро абажа, сүлэлгэдэ гү, али буудалганда абаашаха эрхэтэй байгаа.

Тэрэ үедэ хүдөөгэй айлнууд эд зөөрингөө хэмжээгээр гурбан янзаар хубаагдаад һэн: үгытэй, дунда шадалтан, нюдарган баян (кулак). Нюдарган баяшуулай тоодо эд зөөри, үхэр малаар олон, hайн байра байшантай айлнууд ородог байhан. Тиихэдэ мүн лэ эд зөөреэр, үхэр малаар олонтой бэшэшье hаа, хүнэһөөр заража, ажалаа хүүлдэг айлнууд баяшуулай тоодо оролсодог юм һэн. Нюдарган баяшуулай (кула­гуудай) тоодо ороhон айлнуудай хуби заяан гашуудалтай hэн. Тэдэнэр «зүблэлтэ засагай ангиин дайсад» гэгдэжэ, хайра гамгүй хюдалганда орохо ёhотой болоод байгаа. Эдэ муухай кулагууд колхозуудай эд бараа галдана, үхэр малыень хорло­но, колхозой эдэбхитэдые хорооно гэхэ мэтын бэшэлгэнүүд хамаг бии байгаа хэблэлэй сонинуудта үдэр бүри хэблэгдэдэг һэн. Жэшээнь, 1929 ондо «Комсомольская правда» сониндо нюдарган баяшуулые муу­шалжа зохёогдоhон залуушуулай дуун хэблэгдээ. Тэндэhээ иимэ хэhэг:

Кулакам только злиться

да лаяться,

Злоба льётся у них через край.

До колхозов они добираются,- Комсомолец лихой, не сдавай!

«Нюдарган баян – кулак» гүүлэhэн айлай үхэр малыень комсомолнууд колхоздо үгөөд, гэр соохи хамаг эд зөөрииень буляан абажа, колхозой зөөри болгоод, өөhэдыень гэрhээнь үлдэжэ гаргаад, хоолойгоо тэжээхэ аргагүй болгоод орхидог байбад. Хара-Модон сомондо комсомолнууд хоёр айлые нюдарган баянай тоодо оруулжа, тиимэ байдалтай болгоhон юм. Харин нүгөө сомондо нэгэ айлые «үгытэй хүнүүдые зарадаг байгаат, кулак гээшэт» гэжэ зэмэлээд, ком­сомолнууд ОГПУ-гай ажалшадаар сугтаа тэрэ айлые гэр бүлөөрнь сүлэлгэдэ абаашаба гэhэн hураг Хара-Модоной айлнуудай дунда тараhан юм.

Раднаагай Арсаланай хадам аха, тэрэ үедэ үбгэршэhэн, эд зөөреэр, үхэр малаар дунда шадалтай Тихайн Ухин өөрын үри хүүгэдгүй байhан. Тэрээнhээ уламжалан, баян бэшэ­шье hаа, нюдарган баянай тоодо оруулагдажа боломоор шалтагаан­тай байшаба. 1929 ондо Арсаланай 15-тай байhан Ханда басаганиинь 11 наhатай Доржо дүүтэйгээ Ухин нагасындаа ерэн ошон байжа, үхэр малыень манадаг, гэртэхи ажалдань хамhалсадаг байhан юм. Тиигэhээр байтарнь, аймагай комсомолой хороон руу Тихайн Ухин ондоо айлай хоёр үхибүүдые заража байна гэhэн хоб мэдээ нэгэ хүн оруулhан байба. Энээн тухай мэдэhэн нютагайнь комсомол хүбүүн Ухин үбгэндэ: «Аймагай түбэй комсомолнууд таниие хүнүүдые зарадаг кулак гэжэ зэмэлхэеэ байна», - гэжэ нюусаар дуулгаба.

Тихайн Ухин ехэ зэмэдэ орожо, гай тодхорто орохогүйн тула Ханда Доржо хоёроо дары өөрынгөө нэрэ дээрэ оруулха юм байна гэжэ шэб­шэбэ. Тиигээ hаань, Ханда Доржо хоёр миин лэ өөрынгөө гэртэхи ажалаа хээд байдаг хүнүүд болохо байгаа. Тэрээхэн үедэ Ханда Доржо хоёрые түрэhэн тухай ЗАГС-ын болон сомоной дансада оруулагда­жа үрдигдөөгүй байгаа. Ухин үбгэн Арсалан хурайхадаа зүбшөөл гуйха­яа ерэбэ. Арсалан тиимэшье дуратай бэшэшье байгаад, хадам ахынгаа хохидолдо орохоёо байхадань хайр­лажа, зүбшөөлөө үгэhэн юм. Удаань Тихайн Ухин сомоной түрүүлэгшэ байhан Ошор Бадмаев ноёндо хандажа, Арсалантанайнгаа Ханда Доржо хоёрые өөрымни үхибүүд гэжэ сомоной дансада оруулжа, тэндэhээ тэрэ хоёртоо Ухинова Ханда, Ухинов Доржо гэhэн гэршэлгэнүүдые абаа hэн ха. Аймагай түбhөө комсомол­нуудай ерэхэдэ, Тихайн Ухин Ханда Доржо хоёр өөрымни үхибүүд гэжэ гэршэлгэнүүдыень харуулжа, «кулак» гэһэн гэм зэмэhээ зайлуулагдаа юм. Тэрээнhээ хойшо Арсалантанай Ханда Доржо хоёр баримта бэшэгүүд соо Ухинова Ханда, Ухинов Доржо гэжэ нэрэтэйнүүд болоо бэлэй.

Арсалантан гэр бүлөөрөө, Ухин үбгэн гэр бүлөөрөө 1929 ондо Хара- Модон сомонойнгоо Хасхал нютагта түбхинэhэн «Эбтэ байдал» колхозой гэшүүд болоо юм.

Ухинов Доржын томо боложо, Цыремпилова Жэгжэма гэжэ баса­гантай гэрлээд байхадань, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилжэ, Ухинов Доржо hамгаяа hая гараhан Ошор хүбүүнтэйнь орхижо, Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа Агууехэ дайнда мордоо бэлэй. Баруун-хойто фронтын бүридэлдэ элитэ мэргэн буудагша боложо, харата дайсадые дараха хэрэгтэ ехэ шэн габьяа харуу­лаа hэн. Хара-Модон сомоной мүнөө сагта Аргатын сомоной түб Аргата hууринай нэгэ гудамжадань Ухинов Доржын нэрэ үгтэнхэй.

Ханда Ухинова Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай урда жэлнүүдтэ, дайнай үедэ, дайнай хойто жэлнүүдтэ нютагайнгаа кол­хоздо, hүүлдэ Аргатын совхоздо hаалишанаар, гахайшанаар, хонишо­ноор ажаллаа.