Хүдөөгэй баяжаа һаа, хотошье хүгжэхэ...

 Буряад арад зон мүнөө боло­тор ехэнхидээ хүдөө нютагтаа, тоонто газартаа ажаһуужа, үри бэеэ үндылгэжэ байгаа. Хэдэн ар- баад жэлэй туршада хүн зон үри бэ­еынгээ тала барижа, ажал хүдэлмэри бэдэржэ, хүдөө нютагаа орхижо, хо­тодо һуурижадаг болоо даа. Мүнөө сагта хүдөө аймагай ямаршье нютаг сэлеэнгүүд ажаһуугшадаар үсөөржэл байна. Олон түмэн зоной тоонто ню­тагай хооһоржо байһан шалтагаан гэхэдэ, хүдөөдэ ажал байхагүй. Агуу­ехэ дайнай һүүлээрхи, мүн саашанхи жэлнүүдтэ хүдөө нютагта ажабайдал ямархан байгаа һэм? Харин мүнөө үедэ хүдөө нютагай шарай ямараар үзэгдэнэб гэжэ зураглал бэлдэбэбди.

Хамтын ажалда

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ бүхы гүрэн дотор хүндэ хүшэр байһаниинь ойлгосотой. Һалан һандарһан хэды олон хотонуудые һэргээн бодхоохо ажал арад зоной урда байгааб даа. Эхэ ороноймнай эрхэтэн бүхэн энэ ажалда хам оролсоо.

- 1940-50-яад онуудта түрэһэн үхибүүд Эхэ оронойнгоо хүл дээрээ бодохыень хоёр нюдөөрөө хараһан гээшэбди. Тиихэдэ хүдөө нютагта, мүн хотодошье хүндэхэн байгаа. Аба эжымнай унаһан малгайгаа абаха сүлөөгүй арадай ажахы һэргээхэ хэрэгтэ хам оролсоо. Гэртэхимнай эртэ үглөөнһөө орой һүни болотор ажалдаа сагаа үнгэргэхэ. Үхибүүд өөһэдөө бэеэ тойруулаад, гэртэхи ажалаа хээд байгша һэмди. Ажал хэдэггүй хүн гэжэ тиихэдэ байгаагүй. Һургуулиин ахамад ангиин үхибүүд ехэшүүлээ дахажа, хамтын ажалда хабаадаха. Үхибүүд гээшэ ямаршье сагта үхибүүд ха юм даа. Тиимэһээ үетэн нүхэдөөрөө наадажа сэнгэхэ сагшье олдохо. Һургуулидамнай нэмэлтэ кружогууд хүдэлдэг байгаа. Жэшээнь, гэрэл зураг буулгажа һургаха, тамирай талаар һорилго байха. Эгээл ехэ баярнай – клубта сугларжа, кино харахабди. Үдэр бүри кино харуулаашьегүй һаа, хирэ-хирэ болоод табигдадаг һэн. Тэрэнэй хажуугаар дүтэ оршоһон колхоз, совхозой ажалшад концерт-наада өөһэдөө бэлдэһэн хүршэ нютагуудаа- раа ябажа, хүн зониие баярлуулха. Улаан-Үдэ хотоһоо мэргэжэлтэ дуу­шад, зүжэгшэд ерэжэ, тоглолто үгэдэг байгаа. Нютагтамнай һургуули, клуб, худхамал бараатай алаабхи хүдэлхэ. Иимэл байгаал даа, хүдөө нютагай ажаһуугшадай ажабайдал. Мүнөө сагтай жэшэмээр бэшэ ааб даа. Оршон үедэ бүхы юумэн элбэг дэлбэг, оролдобол, һанаһан юумэеэ абажа, бэелүүлжэ байхаар, - гэжэ Хурамхаанай аймагай Гаарга нюта­гай аха захатан Александр Дамдино­вич Цыденов тэрэ үеын байдал тухай хөөрэбэ.

Хүгжэжэ байһан үедэ

Оршолон энэ замби дээрэ ямар­шье юумэн: арад түмэн, гүрэн түрэ үндэһэлхэ, түрэхэ, хүгжэн һалбарха, мүн һалан һандаржа, бутарха жама­тай байдаг юм.

- Зүблэлтэ засагай эгээл хүгжэлтынгөө хаһада байхадань, хүдөө нютагнай баһал һалбаржа бай­гаа. Хамтын ажахын мал адууһанай тоо толгой гэжэ хэдэн мянган болон­хой. Хүдэлмэри хэхэдэ, трактор, маши­на гэжэ үдэрөө дүүрэн хүнхинэжэ байха. Хүдөөдэ ажаһуугшадшье олон бэлэй. Һургуулиин үхибүүд номоо үзэхэһөө гадна совхозой ажалда ходол туһалаа. Үлэгшэн нютагтамнай огородой эдеэ һайн ургуулдаг һэн. Тахяагай дальбараа үсхэбэрилхэ. Тэрэ ажалда, мүн хартаабха тари­ха, хуряахада, һургуулидаа түлеэ залһа бэлдэхэдэ һургуулиинхид хабаадаха. Үбһэ хуряалгада ябал­саха. Соёлой байшанай мэргэжэл­тэд һургуулиингаа багшанартай тоогүй олон хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэдэг һэн. Уран һайханай бүлгэмүүд һайндэр бүхэндэ дуу хатараа дэлгэжэ, арад зонойнгоо сэдьхэлдэ сэсэг тариха даа. Үдэшэ бүхэндэ кино харуулха, хатар наадан болохо. Тэндэһээ гараһан хүбүүд, басагад хүтэрэлдэжэ ябаад, хоолой ниилүүлэн, дуугаа дуулажа, гэр гэр­тээ бусахабди. Бүри һүүлдэ хотын томо-томо үйлэдбэриин мэргэжэл­тэд хабар намарай ажалда хүдөө гаража хамһалсаха. Харин харюу- дань совхознай талха таряагаар, мяха шүлөөр хотын завод, фабрикын ажалшадта туһалха. Ямаршье хүдөө нютагта хэдэн магазинууд, эмнэл­гын газарнууд гэхэ мэтэ социальна һалбариин эмхинүүд хүдэлхэ. Ехэл һайн, жаргалтай, налгай һайхан үе саг байгаа, - гэжэ «Буряад үнэн» сониной хүндэтэ ветеран Галина Хандуевна Дашеева 1970-1980-яад оной хаһа дурдана.

Шэнэдхэн хубилалтын сагһаа...

Зүблэлтэ гүрэнэй бутаржа һалахадань, хэдэн олон жэлэй тур­шада байгуулһан хамтын ажахынууд нэгэ үдэрэй туршада шахуу һалан һандараа һэмнай. Хэдэн һараараа салингаа абадаггүй сагай тулажа ерэхэдэнь, арад зомнай һайн тала бэдэржэ, аймагай түб, хото руу зөөжэ эхилээ даа. Тэрэ гэһээр 30 гаран жэлэй үнгэрөөшье һаань, хүдөө һууринай байдал тиимэ­шье һайн бэшэ гэжэ сэхэ хэлэе. Ямаршье хүдөө аймагай сэлеэн һууринай ажаһуугшадай тоо жэлһээ жэлдэ хорожо байна. Хүдөөдэ һургуулиин ажаллажа байгаа сагта ажаһуугшадынь нютагтаа ажами­дарна. Үхэр малаа үсхэбэрилжэ, түрэл тоонтодоо эзэн ёһоор хүнэй хэдышье ажаһуухаяа һанахадань, үхибүүдээ һургаха аргагүй. Ургажа байгаа үри бэеэ һурган хүмүүжүүлхэ гэжэ нүүхэ баатай болонод.

- Үнэн дээрэ хүдөөдөө адуу малаа тэжээгээд, ядамаггүй ажаһуухаар. Сэрэгэй албанһаа бусажа ерээд, өөрынгөө бууса түхеэржэ, гэр байра баряа һэм. Үхибүүдэйнгээ бага бай­хадань, эндээ бултадаа байдаг һэмди. Ууган хүбүүнэйнгээ һургуулиин наһа хүсэхэдэ, хани нүхэрни бага­шуулаараа аймагай түб зөөжэ ошоо. Харин бинь мал ажалаа хараад, хоёр тээшээ ябажа байдаг хүм. Өөрөө хара багаһаа интернадта байжа, һургуулида үзэһэн аад, үхибүүдээ тэндэ байлгаха аргамни үгы. Бага­шуулайнгаа һургуулияа дүүргэжэ, саашаа һуралсалаа үргэлжэлүүлхэеэ ошоходонь, һамгантаяа сугтаа бууса­даа бусахабди. Адуу малайнгаа мяха шүлэ, тоһо зөөхэй худалдаад, гэр бүлөө тэжээхынгээ хажуугаар жэлэй нэгэ дахин дулаан орон гаража амараад ерэхэ аргатай байдагбди. Өөрынгөө мэдэлээр, дураараа ажалаа хээд ябахада, һайн бэшэ гү? Үглөө бүхэндэ ажалдаа ошоод, ноён зэргэ хүнэй нюдэ хаража байхагүйш. Гүрэнэй талаһаа хүдөө нютагта хэзээ нэгэтэ анхарал табигдахал байха, - гэжэ минии нэгэ һайн нүхэр хүбүүн нэрээ хэлэнгүйгөөр хөөрэбэ.

«Хүдөө нютагай баяжабал, хотын ажаһуугшад өөдэлхэ» гэжэ ород ара­дай оньһон үгэ байха.