Буряадай «Третьяковкын» эзэн

Багаһаа музейдэ дурлаһан

Лев Бардамов 1975 ондо Эрхүүгэй можын Эрхидэй һууринда түрэһэн намтартай. Бага балшар наһанһаа олон тоото бэрхэшээлнүүдые гаталһан, ёһотой «халуун шулуу долёоһон» хуби заяатай хүн юм. Түрэхын ажалша бүхэриг зангаараа илгардаг, арбаадтайхан ябахадаа, хони хайшалжа, «Аймагай эрхим хайшалагша» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн.

1990 ондо 12-той Лев Улаан-Үдын интернат-һургуулида эльгээгдэжэ һураһан. Саашадаа нютагаа буса­ад, хүршэ Бэлшэр тосхоной дунда һургуули түгэсхэһэн байна.

Лев Бардамовай эсэгын тала­ар элинсэгүүдынь дээдын шатын хүпеэсүүд байһан. Нэгэтэ хүбүүхэн Улаан-Үдэ хото түрэлэйнгөө зондо айлшаар ерээд, гэр доторхи урданай, үнэтэй сэнтэй эд бараа болон хана­нуудаар үлгөөтэй олон тоото зурагуу­дые хаража, ехэ һарган гайхаһан юм.

«Тэдэ бүгэдэ минии зүрхэ сэдьхэл­дэ гүнзэгы мүр сараа үлөөжэ, сааша­даа урданай хэрэгсэлнүүдые суглуул­ха шунал түрүүлһэн», – гэжэ Лев Бар­дамов хэлэнэ.

Нэгэтэ хүбүүнэй һурадаг интернат- һургуулиин бүлэг үхибүүдые Эрхүү хото экскурсида асарһан юм. Тэндэ хүмүүжүүлэгшынгээ: «Хэн хайшаа ошохоёо һананаб?» гэһэн асуудалда Лев гэнтэ өөрөөшье мэдэнгүй: «Му­зей ошохоо һананаб!»- гэжэ тоб байса шангаар харюусаһан байгаа.

Тиигэжэ эгээл түрүүшынхиеэ музей руу ороод, урдын үзэсхэлэнгүүдые ба хоморой үнэтэй зурагуудые амилхаяа болёод шахуу гоёшоон хараһан гэдэг. Тиигэжэ му­зейдэ ёһотоор дурлаһан юм.

Тэрэ үдэр ерээдүйн «Буряадай Третьяковкын» эзэн өөрөө өөртөө иигэжэ тангариглаһан юм: «Би тон иимэ юумэнүүдтэй болохоб!»

Түрүүшын салингаар - пианино

Лев Бардамов түрэхын оюун бэ­лигтэй, ажалша бүхэриг ба аза та­лаантай хүн гэжэ эли. Наһанайнгаа эхиндэ үншэдэй гэртэ тэнжээлгэһэн хүбүүн хүндэ бэрхэшээлнүүдэй урда сухаряагүй, урма зоригоо хухараагүй. Буряадай гүрэнэй уни­верситет дүүргэһэн, тамирай багша мэргэжэлтэй. Улаан-Үдэ хотодо ам­жалтатайгаар олзын хэрэг эрхилжэ, кафе, ресторануудые ба гостиница­нуудые нээһэн.

Нютагайнь зон тэрэниие «Буряа­дай Цветаев» гэжэ Россиин гүрэнэй Пушкинай нэрэмжэтэ уран урлалай музей байгуулагшын нэрээр нэрлэ­дэг заншалтай.

Л.Бардамов эгээл түрүүшынгээ ажалай салингаар хуушан пиа­нино худалдажа абаһан юм. Тэрэ элдэб үзэсхэлэнтэ угалзануудаар шэмэглэгдэһэн хушалтатай пиани­но 25 жэлэй туршада нюдыень ба­ярлуулжа, шэхыень хужарлуулһаар зандаа.

Музей байгуулагша

Саашадаа урдын хуушанай хэрэгсэлнүүдэй суглуулбаринь 18 залтай, хэдэн арбаад мянгаад гай­хамшагта экспонадтай музей бо­ложо ургаһан. Тэндэ Буряад Ула­сай заха булангуудай бишыхан һуурингуудһаа эхилээд, бүхы Росси­ин дэбисхэрнүүдээр болон Франци­ин ниислэл хото Париж хүрэтэр зайн газарта суглуулагдаһан урдын дурас­хаалта хэрэгсэлнүүд бии. Хоморой үнэтэй сэнтэй зурагуудһаа, сэнгүй бурхадай дүрсэнүүдһээ эхилээд, хуу­шан тагжагар модон гэрнүүд хүрэтэр булта адли гамтайгаар хадагалагда­жа, олоной анхарал татадаг юм.

Лев Бардамов музейн экспонат бүхэн тухай гоёор жэшэжэ, ирагуу хур­са, абьяас түгэлдэр үгэнүүдээр урла­жа хөөрэдэг. Тэдэнь миин хөөрөөнүүд бэшэ, харин урдын хэрэгсэлнүүдэй солые дуудаһан аялга дуунууд!

Экспонадуудай дунда Буряадай уран зураашадай хэдэн мянгаад бүтээл, буряад-монголой заншалта уран урлалай үзэсхэлэн һүр жабха­лантайгаар үзэгдэдэг.

Түүхын баялигууд

Музейн нэгэ таһаг Буряад орондо ажаһууһан СССР-эй найман габьяата артистнуудта зорюулагдаһан. Тэндэ алдар суута балерина Лариса Сахья­новагай гэр байрые олон жэлэй тур­шада шэмэглэһэн зураг һонирхол татадаг.

Улаан-Үдын Оперо болон бале­дэй театр нэгэтэ Иран руу гастроль­до ошоһон байгаа. Тэндэхи нэгэ шах Лариса Сахьяновагай хатархые ай­хабтар ехээр һайхашааһан гэдэг. Тэрэ ушараар буряад балеринэдэ үзэсхэлэнтэ гоё бэһэлиг ба үнэтэй һайхан зураг бэлэглэһэн юм. Ла­риса Петровнагай наһа бараһанай удаа 17 жэлэй үнгэрһэн хойно нэгэ холын түрэлэй эхэнэр тэрэ зурагые халдабай соонь олоһон юм. Уран зу­рагай бүдынь хайрагүйгөөр хутагаар зүһэгдэжэ хахарһан, таһарһан байгаа һэн гэдэг.

Музейн үшөө нэгэ таһагынь Агууе­хэ сайн замай ниислэл хото Хяагтада зорюулагдаһан. Хоморой ба сэнтэй улаан модон шэрээнүүд, үзэсхэлэнтэ нарин бүтээлэй шаажан, «Хяагтын сай» гэжэ бэшээтэй нимгэн түмэр хайрсагууд г.м. хэрэгсэлнүүд үльгэр домогто зуун жэлэй нюусануудаар жэгнэн һэбинэ.

Ханануудтань хаанта засагай үеын миллионернүүдэй дүрэ зурагууд үлгөөтэй.

Саашанхи таһагууд соо 17 жэлэй туршада сарай соо хаяатай хэбтэһэн «Кающаяся Мария Магдалина» гэһэн бүхы дэлхэйгээр суутай XIII зуунай уран бүтээлэй буулгабари зура­гынь, 500 жэлтэй хүрэл түмэрөөр бүтээгдэһэн сайн гүсэ, Кобылкин гэжэ хүпеэсэй пивын үйлэдбэриин бутылка болон үнгэрһэн сагуудай тоогүй олон эдлэлнүүд бии.

Түрүүшын буряад киногой элитэ артист Валерий Инкижинов «Чингис хаанай үри һадаһан» гэжэ фильмдэ наадаад, бүхы дэлхэйгээр суурхаһан. Тиигээд тэрэ хахад наһаяа эмигра­цида үнгэргэһэн тула бүхы архивынь Париж хотодо үлэһэн байна. Лев Бар­дамовай туйлай ехэ оролдолго ябу­улгануудай хүсөөр В. Инкижиновэй дансануудай ба бэшэгүүдэй ехэнхи хубииень Улаан -Үдэ руу бусаажа, арад зонтоёо танилсуулһан габьяа­тай.

«Буряадай Третьяковкын» экспо­надуудай дунда хэдэн зуугаад бур­хадай дүрсэнүүд, мянгаад урдын но­мууд ба уран зурагууд, буряад хэлэн дээрэ оршуулагдаһан Евангели бии. Мүн лэ Буряадай элитэ уран зураа­шадай дүрэ зурагуудтай таһаг, Ста­линтай хамта гэрэл зурагаа буулгуу­лаад, бүхы СССР гүрэн соо суурхаһан Энгельсина Маркизовагай дурас­хаалта хэрэгсэлнүүд г.м. тооложо барагдашагүй олон һонирхолтой эд­лэлэй зүйлнүүд мүнхэлэгдэһэн.

Дурсалгата хүшөөнүүд - гэрнүүд

Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ Лев Бар­дамовай «Үдын саана» гэһэн урдын хуушан модон гэрнүүдһээ бүридэһэн этнокомплекс бодхоогдоһон. Тэрэ газарай уудамда баригдаһан тэнгэ­риин хушалтатай музейн дэбисхэр дээрэ Буряадай алдар суута хүнүүдэй урган үдэжэ хүмүүжүүлэгдэһэн түрэлхи гэрнүүдынь шэнэлэн заһабарилагдаад, эндэ табигдаһан байна.

Лев Бардамов тэдэниие бүхы Буряад ороноор, Эрхүүгэй можоор ба Үбэр Байгалай хизаараар бэдэр­жэ олоод асардаг. Урсахан муухан, һалаха туйлдаа хүрэһэн гэрнүүдтэ шэнэ ами оруулжа, эзэдэйнь нэрэ хүндэнүүдтэй хамта һүр жабхалангы­ень бадараадаг габьяатай. Тиигэжэ бүхы буряад арадайнгаа һүлдэтэ хии мориие мандаана ха юм!

Сэлгеэхэн Сэлэнгын эрьедэ Бу­ряадай АССР-эй Министрнүүдэй Зүблэлэй түрүүлэгшэ байһан, хүдөө ажахын институт байгуулагша Васи­лий Филипповэй, СССР-эй габьяата артист, хүгжэм зохёогшо Баудоржи Ямпиловай, Советскэ Союзай Герой, генерал-майор Илья Балдыновай гэрнүүдэй хажууда урдын хасагуудай острог, Үнэн алдарта шажантанай һүмэ ба урдын ородой сэргын дар­гын гэр г.м. табигдаһан.

Байгша оной апрель һарада эндэ шэнэ гэрэй нээлтын баяр ёһолол үнгэрһэн байна. Буряадай агууе­хэ эрдэмтэн, аяншалагша, Түбэд гүрэниие түрүүшын шэнжэлэг­шэ Гомбожаб Цыбиковэй байһан гэрынь Агын Буряадай тойрогой Урда-Ага нютагһаа асарагдажа, шэнэ нютаг урилба. Эрдэмтэнэй түрэлхи гэрынь олон жэлэй туршада һургуулиин байшан байһан, һүүлэй жэлнүүдтэ һандаржа хосорхо туйл­даа хүрөөд байһан юм.

Лев Бардамов хэды олон мян­гаад уран зурагай, уран һайханай бүтээлнүүдые, нангин дурасхаал­та гэрнүүдые хосоролһоо абаржа, арад зондоо бусаагааб! Арадайнгаа үнгэрһэн сагай түүхые мүнөөнэй ба ерээдүйн сагуудтай холбожо, эрдэни­тэ баялигуудыень мүнхэлхэ асари ехэ аша габьяатай!