Буянта һарада үйлэдэбэ

Нютагаа гороолно

Буянта һарын түрүүшын үдэр – Агуу Илалтын жагсаалда хабаадаһанай удаа Хадайтан угай зон эхи табижа, тоонто нютагаа гороолоо. Гороо хэхэеэ сугларһан хүнүүд бурхан шажанай номуудые, тарни маанитай тугуудые баряад, Сана­гын ехэ Даша-Пүнсэглинг хиидэй газааһаа эхилжэ, Мүнгэн-Добуугаар баруулжа, Сэхирэйнгээ наагуур үгсэжэ, Хужарай талаар – Мүрын- Хашаагаар Адангын наагуур гаража, Маантын аршаанай дэргэдэ һунан мүргэжэ зальбараад, Үбэр-Боорёор ябажа, Булагаараа гараад, Арьяа Баа- ладаа зальбаран мүргэжэ, дасандаа хүрэжэ ерэнэ. Гороолжо ерэһэн зон дасан соо орожо, “Гороогой дэбтэр­тэ” нэрэ обогоо бэшэжэ тэмдэглэнэд.

2-дохи үдэрынь Буряадай элитэ ехэ ирагуу найрагша Мэлс Самбуе­вай нэрэмжэтэ гудамжын зон Виктор Фёдорович Бандеев түрүүтэй гороо­лоо. 3-дахи үдэртэ Санагын эгээл ута – Михей Ербановай нэрэмжэтэ гу­дамжын олон хүнүүд гороо хээ. Майн 12-то Буруутан угтан (Намсараевтан) гороолоо. 13-да хүршэ Утаата нютагай зон болон 1970 ондо түрэһэн хүнүүд гороолоо. Иигэжэл үдэр таһалангүй, хүн зон уг угаараа, гудамжаараа, ажа­лай бүлгэмүүдээрээ хамжажа байгаад гороолнол даа. Нэмэжэ тэмдэглэхэдэ, майн 19-дэ хүршэ Ёнгорбойн һургуулиин багшанар, ажалшад ерээ һэн. Юрэдөөл, Буянта һарада гороо хэхэеэ хүн зон олоороо холо ойроһоо ерэнэд. Холоһоо ерэһэн зоной амар­ха, хонохо гэр байранууд дасанай дэргэдэ баригдаа һэн гэжэ һануулая. Гороогой зам 15 модо болоно.

Ууланууд тахигдаа

Анхан сагһаа нааша манай арад зон оршон тойронойн­гоо, түрэл байгаалиингаа аша туһые тон һайнаар ойлгодог, өөһэдөөшье Эхэ байгаалиингаа таһаршагүй хубибди гэжэ һайн мэдэдэг байгаа. Тиимэһээл газар уһандаа, ой тайгадаа ехэ наринаар, тон гамтайгаар хандажа, һахижа хам­гаалдаг һэн. Тиигэжэл холын элинсэг хулинсагнай уула обоонуудайнгаа, уһа голнуудайнгаа эзэдые хүндэлжэ тахидаг болоһон байгаа ёһотой.

Суутай дуутай Санагын Табан уула: Баатар-Хаан, Баруун Хурмаста уула, Ринчин-Хаан, Дасанай хойто Генин-Шэмбэ, Һубарган - түүхэ до­могто, шүлэг дуунда оруулагданхай. Урдандаа Санагын дасанда самай нааданда эдэ табан уула (тусхай­таар хубсалһан ламанар багуудые үмдэжэ) гаража хатардаг байһан. Эдэ уулануудһаа гадна үшөөшье хэ­дэн уула обоонууд бии юм. Тэрэ то­одо Санагын голдо орохотой адли Баян-Зүрхэн уула тобойжо хараг­дадаг. Энэмнай байгаалиин гай­халтай хүсые, таагдашагүй бэлигые, ойлгогдошогүй ураниие эли тодоор харуулһан зүйл юм: тэг дундуураа бүһэлөөтэй! Тэрэ бүһэнь үхэрэй шэ­нээн томо шулуунуудһаа бүрилдэнэ. Тиимэһээ баһа Бэһэтэ уула гэжэ нэр­лэгдэдэг.

Эндэ нэгэ ушар хөөрэхэдэ, зүйтэй ха:

Санагын дунда һургуулида хүдэлжэ байхадаа, би Андрей Даша-Дылы­кович Уржанов захиралай, Роза Цы­ренжаповна Пунсукова завучай (ми­нии багшын) зууршалгаар, аймагай РУО-гой таһагые даагша Владимир Михайлович Бадмаевай (Санагын Урда сэлеэнэй хүрьгэн), методист Валентина Доржиевна Цыренова­гай дэмжэлгээр залуу багша Таисия Хандуевна Мархаеватай урда үеын Аюша Жапович Доноев, Нина Шаг­дуровна Тубанова, Нина Намжи­ловна Буянтуева багшанарай олон жэлнүүдтэ шабинартаяа Санагынгаа наһатай зоноор харилсажа, сэсэн һонор ухаандаа хадагалжа ябаһан үреэл юрөөлнүүдые, оньһон жороо үгэнүүдые, ёохорой, үндэһэн наада­нуудай, архиин (сэгээ) дуунуудые, до­могуудые суглуулһаниие эблүүлжэ, “Санагын сэгнэшэгүй баялигһаа” гэжэ ном 1995 ондо хэблүүлээ бэ­лэйбди. Теэд тэрэ үедэ ном гаргуул­ха ехэ дүршэлгүй ябаабди, тиимэһээ алдуу эндүүнүүд, дутуу дунданууд яһала байгаал даа. Мүнөө хэблүүлхэ гэбэл, яһала ондоохон, үшөө ехэ уд­хатай болохол байгаа. Хэды тиибэ­шье яһала удхатай, олондо туһатай ном болоо һэн. Тэрэ ном уншаад, Василий Санжиевич Мархаев багша намда уурлаба:

- Эгээл ехээр шүтэдэг Баян-Зүрхэн уулые Санагын Табан уулада оруулангүй, юундэ миин лэ дурдаад гараабта?! Тиигэхэдэнь тэрэ үедэ ойлгоһоороо бинь:

- Баян-Зүрхэн Санагын дээдэ та­лын, Хужарай зоной, Сталин колхо­зой хүнүүдэй тахижа байһан уула ха юм - ушар иимэһээ Санагын Та­бан уулада оруулагдаагүй юм гү, би мэдэнэгүйб. Санагын Табан уулын “Солчид” уншалгые урдын ламанар, Хоршод гэгээн зохёожо, Баян сагаан Баатар-Хаан баабай, Баруун ехэ Хаан-Хурмаста, Ринчин-Хаан – энэ уула бүри урдандаа Буха-Ноён баа- бай гээд тахигдадаг байһан, Дасанай хойто Гэлэн-Шэмбэ, Һубарган гээд лэ тахидаг юумэл даа, - гэжэ харюусабаб. Тиигээд: - Һайнаар мэдэхэ гээ һаа, “Торой биргадай” – Хужарай төөбии, таабайнарһаа лаблажа һурахал даа, - гээ бэлэйб. Теэд тэрэ гэһээр дахин энэ асуудалдаа бусаагүй һэмди. За­луу биньшье ахатанһаа дахин лаб- лажа һурангүй үлэшөө бэлэйб. Энээнһээшье олон ондоо хөөрэлдэхэ асуудалнууд яһала байгаал даа, теэд “хүнэй мүнхэ байха юумэдэл” хэ­зээ нэгэтэ хөөрэлдэнэ бэзэбди даа гэһээр ябатарнай, дээрэһээ үгтэһэн наһан дүүрэшэнэл даа.

 

 “Төөлэжэ табиһан бэе,

Тооложо табиһан наһан”-

гэжэ дэмы хэлэгдээгүй, наһанай ошоходол, дүтынгөө зониие гээхэдээл, хүн ойлго­хо юм байна даа...

Санагаархин эхилжэ, нэн түрүүн Далан табан Махага­лын сахюусатай Баян сагаан Баатар-Хаан баабайгаа та­хидаг заншалтай. Һүр жаб­халанта Баатар-Хаан уула Санагын баруун-урда мүнхэ ногоон хушануудаараа хүжэ татан хүхэржэ байдаг. Энэ ехэ уула юһэн голые хүндэлэн хаажа, Санага нютаг баян дэлгэр болоһон. Баатар-Хаа- ниие тахихадаа, бэшэ уула­нуудта орходоо, өөрсэ он­доохоноор тахидаг – алба загаһа үргэдэг! Энэнь иимэ ушартай: энэ уулын эзэн ород хүн юм байна. XVII зуун жэлдэ Ород – Манжа Хита­дай хилэ харахаяа ород ха­сагууд ерэһэн гэхэ. Тиихэдэ ямаршьеб гэнтын усалһаа нэгэ хасаг наһа баража, энэ уулын эзэн боложо тодорһон түүхэтэй. Уулын эзэнэй хүрэг ехэл һүртэй: хуяг дуулгатай, һэлмэ жадатай, хара-хүрин нэмэргэеэ намилзуулһан, боро морёороо соёргодог! Тахилгада бүһэтэйшүүлтэй хамта эхэнэрнүүд хабаада­дагшье һаа, имагтал эрэ хүн зөөхэйгөө (саламат) шана­ха ёһотой юм. Тахихадаа ла- маар тахидагшье һаа, Шо- шоолог угай Мосхоосхото­ной эрэ – хадаша таабай “аяга баридаг” заншалтай.

Баатар-Хаан сэрэгэй ха­саг хүн байһан туладаа сэрэ­гэй албанда ябаһан, дайн да­жарта мордоһон хүбүүдээ ха­ража, һахижа байдаг. Сэрэгтэ мордоходоо, хүбүүд Баян са­гаан Баатар-Хаан баабай- даа мүргөөд, шоройень бэе­дээ абажа ябадаг:

Аюулта дайнда

хабаадаһан эрэшүүлдээ

Абарагша сахюусаниинь

боложо,

“Халюун хамсыдаа

халхалжа,

Булган захадаа

бухуулжа”,

Дары түргэн хамгаалдаг!

Уулаяа хүндэлжэ тахяад, даллагаа хурылаад, бултадаа доошоо буужа, Сарлаанай нэлэнхы нугада ехэ найр наа- да хэдэг, эрын гурбан наада үнгэргэдэг һайхан заншал­тай.

Жэгтэй ушаралнууд

Минии бага ябахада, Дари абгазымнай нэгэ иимэ ушар хөөрөө һэн: “Тахил­гын боложо, үргэл мүргэлэй дүүрээгүй байхада, Патаанай Доржын эхэ далгын эдеэнһээ хүртэжэрхёо. Тиигээд хараа- гүй (һохор) болошоһон юм” Энэ ушар уула обоонуудаа хүндэлдэггүй зондо шан­га һануулга боложо үгэхэ ёһотой.

Эндэ һургаал болохо ур­дахи зуун жэлэй 90-ээд оно­ор болоһон үшөө нэгэ ушар дурдая. Нэгэтэ Баатар-Хаа­наа тахихаяа түхеэржэ байха­даа, хэдэн үбгэд: “Бидэ юун­дэ уулаяа загаһаар тахиха болоһон юмбибди? Урда саг­та Санагын хэн-юун загаһа эдижэ байһан юм?” – гэжэ сэсэрхэлдээд, загаһагүйгөөр уулаяа тахяа. Тиигээд лэ доо- шоо буужа ябахадань, гэнтэ тэнгэри бүрхэжэ, үдэр һүни гэжэ мэдэгдэхэеэ болижо, үзэгдөөгүй шуурга һалхин эшхэржэ, аадар мүндэр ад­харба. Аадар мүндэртэ шобто сохюулжа нороһон, шуурган­да үлеэлгэжэ бээрэһэн зон зүг шэгээ алдажа, зарима­ниинь баруулжаа Хуурлигай гол руу буужа, нүгөөдүүлынь юушье ойлгонгүй, Ёнгорбой руу буушаһан юм. Тиигэжэ мунхиһан зон түүхэ домог­най зүб лэ юм байна даа гэ- жэ дахин һөөргөө ууладаа гаража, зүб мүрөөрнь – зан­шалаарнь тахиһан юм.

Намтай өөртэймни болоһон ушар гэхэдэ, баһал һонин юм. Һургуулида һуража бай­гаад, Баатар-Хаанай тахил­гада гаралсаһан байгааб. Энээниие хаанаһаашьеб даа һургуулиин захирал С.А. Тар­маев дуулажархиһан байгаа. Тэрэ үедэ би комсомол­до орохо һанаатай ехэл бэ­лэдхэл хэбэб даа: уставһаань эхилээд лэ, хэзээ, юунэй түлөө зургаан орденоор шагнагдаһан юм, комсомо­лой съезднүүдтэ манай хэд делегадаар ошоһон юм, Варшавска договорто, СЭВ- тэ ямар гүрэнүүд ородог бэ, ниислэлнүүдынь ямар хо­тонууд юм гээд лэ... Комис­сиин урда ехэл дорюунаар харюусажа байтарни, Се­мён Александрович захи­рал орожо ерээд: «Бурханда мүргэдэг, уулын тахилгада хабаададаг энэ Ринчиновые комсомолдо абаха гэжэ бай­на гүт?!» – гэжэ шангаханаар асууһаншье бэшэ, нэгэл тии- мэ заналта хэһэншүүгээр дуугараа һэн... Тиигээд лэ сэрэгэй алба хэжэ байхадам­ни, гэнтэ Совет армиин зэр­гэдэ комсомол бэшэ хүн алба хэжэ байна гэжэ мэдэгдээд, түргэн дундаа комсомолец болошоһонби.

Санагын баруун тээ Ба- руун уула – Хаан-Хурмаста хабтайн зэнхыжэ байдаг:

Тэнгэриин олон бурхадһаа

Түби дэлхэй дээрэ заларжа,

Түхэреэн ехэ Санагын

зониие

Түбхинүүлэн жаргуулхаб!

- гэжэ тангариглаһан Жам- саран сахюусатай ууламнай!

Хаан-Хурмаста уулын эзэн Цэдэб-Балбар хариин харатан дайсадһаа хамгаал­даг, ехэ шанга гэдэг. Дүрбэн хүсэтэ баатартайгаа самда гарадаг байгаа. Тиимэһээ тахилгада бүһэгүйшүүл га- радаггүй. Уурлабал, хүйтэн һалхи шуурга буулгадаг, ган гасуур болгодог.

Нютагай зүүн-хойно Баян Намсарай тахилгатай Рин­чин-Хаан уула малайн тобой­но. Урдандаа эндэ уг гарба­лаа, Буха-Ноён баабайгаа хүндэлжэ тахидаг байгаа. Ламын шажанда оруулхадаа, Ринчин-Хаан гэжэ нэрлэһэн. Энэ уулаһаа шанха зүүн- хойшоо Бухын һарьдаг ор­шодог. Холоһоо харахада, хэсылдин хэбтэһэн һарлаг бухадал түһөөтэй юм. Хубис­халай урда нэгэ эбэрынь ла- маар, нүгөө эбэрынь бөөгөөр тахидаг байһан гэхэ.

Найман Намсарай тахил­гатай энэ уула адуу мал, эд баялиг, сагаан эдеэ, үлзы хэ­шэг бүгэдэ зондоо үршөөдэг гэжэ тоологдодог.

Наранай мандаха зүгтэ Санагын дасанай Һама, Жам­саран һахюуһадтай Гэнин- Шэмбэ уула бэшэ ууланууд­таа орходоо, набтархан аад, наруули аятайханаар хараг­дадаг. Энэ уулаяа санагаар­хин дасанай хойто уула гэжэ юрынхеэр нэрлэдэг:

Даша-Пүнсэглинг хиидэй

Олон мянган һүзэгшэдэй

Одо заяаень бадараажа,

Хии морииень хиидхэхэ

Далдын хүсэ шадал

шэнгээһэн ууламнай!

Хубисхалай урда тээ уу­лын хормойгоор долоон шу­луун субарга бодхоогдоһон юм. Далахайн баян Очиров Тубаан ехэ томо Жаран Хаша­рай субарга барюулжа, 1929 ондо дүүргүүлһэн юм, теэд арамнайлагдангүй үлөөд, удаань тэһэлүүлэгдээ бэ­лэй. Уулын үбэрэй хормойдо мүнөө Буряад орон соогоо эгээл үндэр Дүйнхэр субарга толоржо байна.

Зүүн-урда зүгһөө Шагдар (Ошор-Ваани) сахюусатай Һубарган ехэ уула Санагын зониие харан һахижа байдаг:

Элдин тоонто нютагай

Элшэ туяа боложо,

Үри хүүгэдые эригшэдтэ

Үриин жаргал эдлүүлхэ

шэдитэй

Шагдар сахюусатай

ууламнай!

Энэ уула илангаяа эхэ­нэр зониие: харида хадам­да ошоһон басагадаа, буу- жа ерэһэн бэреэдүүдые харалсажа, үри үхибүүдые үршөөжэ байдаг.

(Владимир БАЛУЕВАЙ шүлэгэй мүрнүүд хэрэглэг­дэбэ. Уулануудай тахилга­нуудай үнгэрһэн тухай Зэгбэ Нохоров хөөрэжэ үгөө).

Эдэ уулануудаа тахяад, санагаархин обоонуудаа: Лусуудай ганса шэнэһэн обоо, Ганса хуша сабдаг обоо, Хужарай таабайе тахи­жа дүүргээ. Тахилгануудые хүндэтэ Молон ламбагай, Сультим шэрээтэ түрүүтэй Санагын дасанай ламанар бүтээгээ. Тахилга бүхэнэй һүүлдэ бүхэ барилдаанууд, һур харбаан үнгэргэгдөө. Тиигэжэ оршон тойрон­хи газар уһандаа гамтай- гаар хандажа, уула обоонуу­даа хүндэлжэ, тахилганууд­та хабаадаһан залуу үетэн, эдиршүүл урмашуулагдажа, элүүр энхээр, хүсэ шадалтай­гаар ажаһуухые эрмэлзэхэл даа. Сультим шэрээтэ өөрөө барилдажа, ехэ һайн жэшээ харуулаа.

Буянта һарада бүхы са­нагаархин, нютагһаа холо ажаһуудагшье зон, иланга­яа Хужарһаа гарбалтайшуул (“торой биргаадаархин” гэ­дэг – Хужарай Сталин колхоз томодхолгын үедэ Санагын Коммунизм колхозтой хам­таруулагдажа, 2-дохи брига­да болгогдоһон юм) мүнгэ зөөриеэ суглуулжа, Хужа­райнгаа обоогой уран нари­наар баригдаһан субаргые, бунханиие, Таабайн хүрэгые, тахилгын зүйлнүүдые, һарабшануудые, найман хана­тай гэрые, ламанарай бо­лон мүргэлшэдэй һууха һандалинуудые һэльбэн шэ­нэлжэ, шэрдэхэ, будаха ажал­нуудые бүтээгээ. Тэрэ ехэ бу­янта ажал хэрэг бүтээгшэдые Гэрэлма Гомбоевна Дари- Цырен Александровна хоёр эмхидхэжэ, тахилгын найрта эдэбхитэй хабаадаһан эдиршүүлые амаршалжа, Баярай бэшэгүүдээр, шан­гуудаар урмашуулаа. Тии­гээд мүнөө жэлэй тахилгые Мэлс Самбуевай нэрэмжэ­тэ гудамжын зон даажа га­раа гэжэ Даниил Нохоров хөөрөө. Тиигээд Арьяа Баалын ехэ хүрэг бүтээхэ нан­гин хэрэгһээ эхилжэ, Сана­гын зон бүри ехэ эдэбхи­тэй болоо гэжэ омогорхожо байһанаа мэдүүлээд, хүндэтэ Юрий Ёндонович Мандага­нов мүнөө Виктор Раднае­вич Цыбиковэй гэр бүлэтэй Адангын булаг болбосон түхэлтэй болгожо, нарин бүтээлнүүдыень урлажа бай­на гэжэ дуулгаа.