
Эдэ хүндэтэ шабинарнай Зугаалайн һургуули түгэсхэһэн 4-дэхи үе болоно. Иигэжэ тэдэ түрүүшыншье бэшэ һаа, мүнөө үедэ түрүүшүүлэй тоодо дурдагдаха болоһон “Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үеын үхибүүдэй” һүүлшын шатын үе болоно.
1952 оной сентябриин 1-дэ Зугаалайн һургуулиин богоһо зургаан балшар үхибүүд түрүүшынхиеэ алхажа орообди. Эдэмнай хэд бэ гэбэл: Дармын Бато- Мүнхэ, Гармын Нима-Жалсан, Гармын Димит, Цыренэй Үржин, Юндэнэй Шэди. Тиигээд удаань нэмэжэ ерэһэн үхибүүдээр хамта 12 һурагша 1964 ондо Зугаалайн һургуули дүүргэжэ, мүнөө болоходо, түүхэдэ орожо байналди даа. Маанадые угтан абажа, һургуулиин богоһо алхуулһан багшамнай Цымжидма Батомункуевна юм. Хүн боложо хүдэржэхэ харгы замаймнай эхиие табижа залаһан замаймнай залуур гээшэ энэл түрэл һургуулимнай болонол даа. Эндэл бидэ эрдэмэй ехэ далайн захагүй ехэ эршэтэ долгинтой танилсажа, наһанайнгаа мэргэжэлэй эхин шатые үзэжэ гараа һэмди гэжэ һайнаар һанажа, һайханаар сэдьхэнэбди. Тэрэ үедөө манай һургуули яһалал ехэ юм һэн, өөрын интернадтай. Могойтын аймагай нютагуудай эхин һургуулиие дүүргэһэн үхибүүд ехэнхидээ эндэл ерэжэ, һуралсалаа үргэлжэлүүлдэг һэн. Мүн баһа манайшье малшадай үхибүүдэй эндэ байрлажа һураһаниинь ойлгосотой.
4-дэхи классай һурагшад (1956-1957 онууд)
Хони хурьгадаа, тугал буруудаа ажаллажа байһан балшарнуудые нэгэ доро суглуулаад, олоной дунда яажа бэеэ абажа ябахые һургаһан, эгээл шухалань – тэдэнэй урда табигдаһан эрдэм ном шудалуулха хүндэхэн үүргэ дүүргэһэн, саашанхи ажабайдалаймнай замда сэгнэшэгүй нүлөө үзүүлһэн тэрэ үеын багшанарта, хүмүүжүүлэгшэдтэ, пионерскэ болон комсомольско эмхиин гэшүүдтэ, хаража, һахижа, эдеэлүүлжэ байһан ажалшадта доро дохин, халуун баярые хүргэе.
Тэрэ үедэ үнэхөөрөөл хүдөө адуу малаа харалсажа байһан үри хүүгэд ехэнхидээ интернат-һургуулинуудта һураха баатай байгаа. Юундэб гэхэдэ, багахан нютагуудта эхин һургуулинууд лэ байгаа. Нэгэ бага ехэшэг нютагууд 7 жэлэй (удаань 8 жэлэй) һургуулитай байха. Саашадаа һураха һаналтайшуул томол түб нютагуудта байдаг интернадтай һургуулинуудта ошохо гү, али хамтын байратай тусхай мэргэжэлтэ ФЗУ, ПТУ һургуулинуудта, шадалтайшуулынь багшанарай, соёлшодой, хүгжэмэй училищинуудта һурахаяа ошохо баатай болодог һэн. Хэды тиимэ байбашье, ондо ондоо нютагуудһаа ерэһэн үхибүүд нэгэ һургуулида сугларжа, хамтын байрада бултадаа байхадаа, бэе бэетэеэ тон һайнаар танилсажа, нүхэсэжэ байгаа. Хамтын байрада байһан үхибүүд хожомоо һурахадаашье, албанда ябахадаашье, ажаллахадаашье бэрхэнүүд, ондоо хүнүүдээр танилсажа ядахагүй, ямаршье хүнүүдээр харилсаад ябадаг байгаал даа.
7-дохи классай һурагшад (1958-1959 онууд)
Ашата багшанар
Мүнөө болоходо, багшанараа һанахадамнай, ехэ һонин байдаг: өөһэдөө залуу айлнууд, үхибүүдынь нарай, үшөө үмсэдөө үхэр мал бариха. Тиигэбэшье оройхондоо шалгаха дэбтэрнүүдээ тэбэреэд лэ, гэртээ ерэжэ ябаха. Тиигээд үшөө үдэшэлэн хамтын байрада ошожо, шабинарайнгаа гэрэйнгээ даабари хэр дүүргэһэниие шалгажа, һайнаар амархыень хүсэхэ байгаал даа. Хабтагар үнэмшэлгын түлөө бэшэ - арад зонойнгоо ерээдүй үеые эрдэм номтой болгохоб гэжэ зориһон үнэн бодото ашата багшанар!
Энэ дэмбэрэлтэ уулзалгада тоо бодолго манда зааһан 92 наһатай Дымбрыл Доржиевна багшатаяа уулзаха золтой байгаабди. Тулуураа тулаашье һаа, ябсаб гэшхэлһэн, хүнгэн сарюун багшатаяа хахад үдэр дүүрэн ябажа, халуун сай уужа хөөрэлдэхэдөө, бидэ бүгэдэнөө хэнһээмнайшье һайнаар һанаад ябадаг ашата ехэ багша байна даа гэжэ омогорхообди. Үшөө тиихэдэ пионер болобот гэжэ улаан галстук маанадта зүүлгэһэн Ханда Юндуновнатай уулзаһамнай ямар ехэ баяр гээшэб! Үшөө ехэ баяр гэхэдэ, энэ вожатамнай аймагайнгаа, бүхы тойрогойнгоо соёлой хэмжээнүүдтэ эгээл эдэбхитэй хабаадагша байба. Иимэл даа, маанадые һурган хүмүүжүүлһэн багшанар, вожатанар!
Пионернүүд болохо үедөө (1955-1956 онууд)
Жаран жэлэй жаргал гэжэ дэмы хэлэгдэдэггүй! Жараяа дабахадаал, хүн гээшэ энэ дэлхэйдэ юунэй түлөө түрэһэнөө, юу хэһэнээ ухамайлан бодожо, уг удамаа үргэлжэлүүлхэ байгаалиин табилан бэелүүлээб гэжэ ой ухаандаа ойлгожо, аша зээнэртээ үшөө юугээ дамжуулхабиб гэһэн бодолдо абтана ха юм даа. Харин үшөө тиихэдэ 11 жэлдэ һураһан һургуулияа аяар жаран жэлэй саана дүүргэһэн наяадтай үндэр наһатанда атаархамаар даа...
Маанадые түрэл һургуулиингаа уриһанда, баяраар билтаржа, бахаа ханаһамнай ойлгосотой. Тиигээд лэ “наһаяа эдлэхэеэ эдлэжэ, бурханай мэдэлдэ ороһон зон” энэ наһанайнгаа шадаха шадалаар оролдоол гүбди даа гэлсээбди. Самбуугай Цыжидмамнай 15 янзын сэсэгүүдые ургуулжа, түрэл һургуулидаа 2023 оной август һарада тарихыень эльгээгээ һэн. Мүнөө урилгаар ерэхэдэмнай, ногооржо байгаа! Үшөө тиигээд урданайнгаа һургуулида (тэрэмнай хайлашаһаниинь харамтай) мүнхэ ногоон хүжэ һайхан хуша, нарһан модонуудые тария гэлсээбди. Тиигэхэдэмнай һургуулиин захиралай: “Мүнөө сугларһан мүнгэ зөөреэр уһатай болохобди, үшөө тиигээд жэмэстэ ургамал тарихабди”, - гэжэ дэмжэхэдэнь, ехэтэ урмашаабди.
Һургуули дүүргэгшэд (1963-1964 онууд)
Уулзалгын баяр
- Саг жэлэй эрьюу түргөөр ошохонь жэгтэй: газар дэлхэй гэшхэжэл ябанабди гэхэдэшни, үеымнай зон үсөөржэл байха юм! Тиимэһээ дахин хэзээ суглараа һэмбибди даа гэжэ сугтаа һураһан нүхэдөө суглуулха ажал эдэбхитэйгээр ябуулбабди. Тиихэдэ заримамнай 7-дохи анги дүүргээд, техникум, училищинуудта һурахаяа ороо, ажалда гараа һэн.
Энэ уулзалгада сугларһан зон: 11-дэхи анги дүүргэһэн Самбуугай Цыжидма, Тагарай Дулмажаб, Готобой Арбай, Гармын Димит болон 7-дохи анги дүүргэһэн Цыренэй Үржин, Найданай Цырен-Дулма, Эрдэниин Долгоржаб, Рабжарай Намжилма, Бабуугай Сэсэгма, Санжижабай Долсон. Үржин, Намжилма, Шэди, бидэ дүрбэн бүри бэлэдхэлһээ хамта һураа һэмди. Мандараагай Пыльжидэй оролдолгоор бидэ бүгэдэн суглараалди даа. Пыльжиднай маанадһаа дүү юм, тиигэбэшье маанадтаа ехэ туһа хээ. Бидэ үнэн зүрхэнһөө Пыльжидтээ баяр баясхалан хүргэнэбди. Юндэнэймнай Шэди ерэжэ шадахагүй байгаа – гэртэнь золгожо баярлуулаабди.
Жалсарайн Ойдоп, Бато-Мункын Бато-Сухэ, Базаржабай Цырен-Дондок, Цыренэй Бальжид нүхэднай энэ һайндэртэ ерэжэ шадаагүйшье һаа, бэлэдхэлдэ ехээр оролдожо, түрэл һургуулидаа халуун амаршалгаяа маанадаараа дамжуулаа. Эдэ нүхэдэйнгөө дэмжэлгээр тоонто нютагтаа, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаһан түрэл һургуулидаа ерэжэ, дасанай хорёо соо бултанайнгаа нэрэһээ “үндэр газарай нарһа” таряабди, “Алтан Гэрэлэй” хуралда мүргэжэ хандаабди, шэрээтые бараалхажа, адис абажа гараабди.
Ажабайдалай арюун зам
Үетэмнай хаанашье ажаһуухадаа, ямаршье ажалда ябахадаа, нэрэеэ нэрлүүлжэ, солоёо дуудуулаа: хонишон һаа – түрүү хонишон, малшан болбол – эрхим малшан, дээрээ ахагүй теле-радиомастер, сантехникын аргагүй бэрхэ мэргэжэлтэн гэгдэжэ суурхан бултадаа ябаабди. Эдээн соомнай ордентойшье кавалернүүд бии: Ажалай Улаан Тугай орденто түрүү хонишон Найданай Цырен- Дулма 1967 ондо РСФСР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа; малай эмшэн Бато-Мункын Бато- Сухэ Догой нютагтаа шэнэ үүлтэрэй хони үдхэлгын бэлэн бэшэ хэрэгтэ амжалта туйлаһанайнгаа түлөө “Эсэгэ оронойнгоо үмэнэ габьяагай түлөө” орденой медаляар шагнагдаа; “Агын тойрогой габьяата эмшэн” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ Тагарай Дулмажаб хүртөө; “РСФСР- эй гэгээрэлэй отличник” гэһэн энгэрэй тэмдэгтэй Цыренэй Үржин багша: “Хориин 11 эсэгын үринэр хэдэн мянган жэлэй хатуу хёмороон соогуур хумхиин тооһон болошонгүй, энэ үедэ хүрэжэ ерээбди, Оросой Баатар сагаан хаанай гарһаа “Өөһэдынгөө орон нютагай газар уһанай эзэд гээшэбди” гэһэн үнэмшэлгэ абаһан баян ехэ түүхэтэй буряад арад гээшэбди!” – гэжэ ойлгуулхые оролдожо ябадаг; 1966 ондо Самбуугай Цыжидма газарай ехэ хүдэлөөндэ бутаран һалаһан Ташкент хотые һэргээн бодхоолсохоёо комсомолой уряагаар ошожо, ашаанай томо машинаар барилгын эд хэрэгсэлые һайса шэрэжэ, энэ буянта ажалда өөрынгөө хубитые оруулһан габьяатай; “Эхэ-Герой” Эрдэниин Долгоржаб арбан хүүгэдээ ажалша бэрхээр хүмүүжүүлжэ, эрдэм номдо һургаа, үнэр баян айл болгон түбхинүүлжэ, наһанайнгаа Очирой Доржо-Нима нүхэрэй нэрэ алдарые алдахагүй ехэ хотон болгоо; бэрхэ барилгашан, уран зурааша, “Агын тойрогой арадай дархан” зэргэтэй Жалсарайн Ойдобой урлалнууд олондо мэдээжэ, хушаар урлаһан “Табан хушуу мал” урлалынь Агын музейн үзэсхэлэндэ табяатай; шадамар бэрхэ Готобой Арбаймнай һур харбалгаар СССР-эй, уласхоорондын спортын мастер болоо; багша, һоригшо Дабаагай Икс нүхэрнай номо һуршаар харбахадаа, СССР гүрэн соогоо дээрээ ортоогүй мэргэн юм һэн. Таби-жаран жэл соо уулзаагүй нүхэдөө эндэ мүнөө харахада, сэдьхэл аргагүй ехээр хүдэлнэ даа – энэ богонихон саг соо һайнаар хөөрэлдэхэшье заб олдоогүй: «Харгы дээрэтнай байдагби, айлшалаарайт», - гэжэ уряад лэ тараалди даа.
Сэсэн һургаалнууд
Һургуулиин шабинар ябахадамнай, биологиин багша Дугаржаб Дармаевич:
- Хүбүүд 25-тай болотороо, харин басагад 18 хүрэтэрөөл ургадаг, бэеэ олодог. Энэ хугасаадал хэды шэнээн хүсэ шадал олонот – энээнһээл бэе махабадтнай, тэрээнһээл яажа үтэлхэтнай дулдыдаха, - гэжэ хэлэдэг һэн. Энэ һургаал элдэбын гаджед- маджедуудаар бэреэлһэн мүнөөнэйл үхибүүдтэ хэлэжэл байха байгаа! Багшамнай үшөө:
- Ажалһаа бү зайлагты, бүхы юумэ хэжэ шадаха шадабаритай ябагты: ажалша хүн хэнэй юунэйшье хойно орохогүй! – гэжэ заадаг бэлэй.
Тиихэдэ багшанарнай ганса заабари хэлээд дүүргэхэгүй, хэшээлдээ үзэһэнөө хэрэглэжэ һурадаг һэмди. Сэсэрлиг соо элдэбын модо, һөөгүүдые тарихабди, тэдэнээ ехэ анхаралтайгаар ажаллахабди; газарай эдеэ ехээр ургуулхабди, талха удхадаг удхуур, шүбгэ, шэрээ гэхэ мэтын хэрэгсэлнүүдые хэхэбди даа. Һургуулияа дүүргэхэдээ, бултадаа трактористын, жолоошоной үнэмшэлгэтэй болоо һэмди. Тиихэдээ авто-хүлэгөөр ганса гүйлгэжэ һураха бэшэ, үшөө тэрэнээ ажаллажа, заһабарилжа шадаха болгодог байгаа.
Бэеэ һорилго тон харюусалгатай хэшээл һэн. Үбэлдөө 41 градус хүйтэн болоходо, хэшээлнүүд болодоггүй байгаа. Тиихэдэнь һурагшад бултадаа шахуу санаар, шаргаар һолжорхоёо хада өөдэ гараха, Баруун булагайнгаа мүльһэн дээрэ хоккей наадаха. Манай хүбүүдтэ хэнэй үгэжэрхиһэн шайба, клюшкэнүүд байха һэм: дэгээтэй годигор модон “клюшкээр”, хатаһан тонтогоол “шайбаар” хатуухан мүрысөөн болодог һэн. Һайтар лэ: ”Шайбу-у, шайбу-у!” – гэжэ хашхаралдаһан байналди даа. Иимэ һорилго гараһандаал бидэнэр мүнөө болотор тэрэнэйнгээ аша үрые эдлэжэ ябанабди гэхэдэ, буруу болохогүй гэжэ һананаб.
Наһатай болоһон зондо утын харгыда ябаха гээшэ хүнгэн бэшэ гэжэ ойлгосотой.
- Улаан-Үдэһөө, Гусиноозёрскһоо, Шэтэһээ, Дулдаргаһаа, Улаан-Одонһоо өөһэдынгөө хүлөөр хүрэжэ ерэхэ шадалтайнууд, хүгшэн эжы абанар, заримамнай гушанартайшье болоһонууд даа, иимэл үтэлжэ нэтэрһэн үбгэд хүгшэд гэжэ һанахадашни, үшөө хүнгэн сарюунууд, сэржэм үргэхэ сэнэгтэйнүүд ябахыень харахада, ямар ехэ урматайб, баярлахаар байба гээшэб! Энэмнай баһал һургуулиимнай нүлөө бэшэ гү?
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай гал дүлэн соогуур амиды мэндэ гараһан эсэгэнэрэйнгээ, ара талын ажалда хооһо нойтоор ажаллажа, Агуу Илалта шэрээлсэһэн эжынэрэйнгээ аша буян абажа түрэһэн бидэнэй бурханай үршөөһэн наһа үнэн сэхээр эдлэжэ, үри үхибүүдэйнгээ бүхэ тулга болохые оролдохо гээшэ манай нангин уялга болоно гэжэ үетэмнай бододог ёһотой.
“Буряад үнэнэйнгөө” ашаар үетэндөө үшөө дахин баяр баясхалангаа хүргөөд, энэ урин дулаан уулзалга аргагүй бэрхээр эмхидхэһэн Зугаалайн һургуулиин багшанарта, һурагшадта доро дохинобди. Саашадаа ажал хэрэгтнай урагшатай, урматай, амжалтатай байг! Һургуулиингаа үндэр солые бүри дээшэнь үргэжэ ябыт даа гэжэ шэнэ үеын багшанарта, шабинарта сэдьхэлэй гүнһөө захинаб!
Автор: Димит ГАРМАЕВА
Фото: Гармын Димидэй дурадхаһан гэрэл зурагууд