Нангин орьёлто обоонууднай

 Манай элинсэгүүдэй хэдэн мянгаад жэлэй туршада нангинаар сахижа ябаhан обоо тахилган үнэн дээрээ айхабтар гүнзэгы удха шанартай ба асари ехэ хүсэтэй бүтээл юм. Эндэ жэнхэни ур­данай ёhо заншалнууд жэншэдгүй һайнаар сахигдаха ёhотой.

Нангин обоонууд гээшэ газар дэл­хэйе тусхай элшэтэ долгинуудаар дээдэ замбитай холбоһон агаарай һубагууд юм. Энээн тухай мүнөөнэй эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд гэршэл­дэг. “Ухаатай аппарадууд” “хүсэтэй га­зарнуудта” айхабтар эршэмтэй арюун элшэнүүдэй хүн бүхэнэй һүнэһэн ба махабад бэенүүд соогуур урдан тара­даг гэжэ харуулдаг.

Нангин хүсэтэй обоо бүхэн эзэ­тэй, тэндэхи үбһэ ногоон, модод, шубуудай абяанууд ба һэбшээ һалхинай һүүеэн г.м. бүхы юумэн амитай, нюдэтэй ба шэхэтэй, тус­хай дохёо тэмдэгүүдээр хүнүүдтэй “хөөрэлдэдэг”. Тэндэ үйлэдэгдэһэн уншалга бүтээлнүүд тусхай хүсэтэй, һанаһан зорилго хүсэлнүүд түргөөр бэелүүлэгдэдэг.

Мянгаад жэлэй туршада манай элинсэгүүд зунай эхиндэ обоонуудтаа мүргэн тахижа, эзэд сабдагуудһаань бороо хуратай, ургаса һайтай сагай уларил, адуу малай үдэсэтэй ба али­шье талаар амгалан тайбан байдал үршөөхыень гуйдаг байһан юм.

Чингис хаан дайнда мордохынгоо урда тээ заабол Монголой Бурхан Халдун, Буряадай Бархан, Саяан, Ал­хана ууланууд, Байгалай Ойхон олти­рог г.м. хүсэтэй газарнуудта мүргэжэ, тусхай бисалгал бүтээлнүүдые үйлэ- дэдэг байһан юм.

Сүмбэр уулын һүлдэ

Нангин обоонуудай эзэдтэ үнэнхэ зүрхэнһөө шүтэн мүргэжэ, зүбөөр хандажа гуйһан гуйлтанууд заабол хүсэлдэдэг гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

Буряад-монголнуудай заншалаар, обоо юртэмсэ дэлхэйн түб - Сүмбэр уулын һүлдэтэй. Нангин уулын орьёл­до гараһан хүн оршолонгой дундахи ба дээдэ түбинүүдэй хилые гаталжа, дээдын мэдэрэлэй замбида ородог гэһэн үгэтэй.

Тиимэ газарнууд дэлхэйн энер­гоинформационно һубагуудтай бүхэ холбоотой һэн ушараар хүн бүхы асуудалнуудтаа зүб харюунуудые оложо, бэрхэшээлнүүдые дабаха, байдалаа һайжаруулха арга боломжонуудта хүртэдэг. Эдээн тухай нангин газа­рай ургамалнууд, шулуунууд, шубууд ба амитад элдэб янзын һүлдэтэ тэмдэгүүдээр, үзэгдэлнүүдээр харуулдаг. Тиимэһээ обоо дээрэ айхаб­тар анхаралтай байхань шухала!

Үшөө эрдэмтэдэй тэмдэглэһээр, нангин шүтөөнэй газарта хүнэй эл­шэтэ һүнэһэн бэе дээдэ замбиин элшэ долгинуудаар арюудхагдан ху­билжа, хүсэ шадал нэмэдэг.

Тиигээд һайн хубилалтанууд бүхы хүнүүдтэй болодоггүй, нангин га- зарнууд бултанай урда үүдэеэ сэлидэггүй гэжэ хэлэгдэдэг. Эндэ бүхы юумэн хүнэй һанал бодолһоо, сэдь­хэлэй эрмэлзэлһээ дулдыдадаг. Жэ­шээнь, байгаалиин уудамда миин сэнгэн амараад ошохо хүсэлтэй хүндэ гансал тиимэ боломжо үгтэдэг. Харин эзэд сабдагуудта үнэнхэ зүр- хэнһөө этигэн хүндэлжэ, аршалалта, туһаламжа гуйһан хүн заабол хүсэлөө бэелүүлдэг гэжэ онсо тэмдэглэгдэ­нэ. Тэрэнэй тулада һанаһан гуйлтаяа эртээнһээ һайнаар бодомжолжо то­дорхойлоод, обоодоо гараха хэрэг­тэй. Мүн лэ һайн үдэр сагта, һайн бэ­лэдхэлтэй ошохонь маша шухала.

Этигэл найдалай оршондо

Мүнөөнэй сагта обоо тахилгын бүтээл ехээр доройтоод байна гэжэ хэлэмээр. Хүнүүд жэл бүхэндэ обоо- доо гарабашье, сэржэмээ ёhо гури- маарнь, hайнаар үргэдэггүй. Жэ­шээнь, архида дуратайшуул ар­хияа харамнажа, үбhэ ногооной үзүүрээр халта сүршэжэ үргэhэн хэ­бэр үзүүлдэг. Тиигээд тэрэ архияа бултыень өөhэдөө уужархидаг гэжэ сэхэ руунь хэлэе. Иимэ ушарнууд хаа-хаанагүй болодог. Һанаа сэдьхэ­лээрээ харамнажа үргэhэн сэржэм – хооhон үргэл!

Тиихэдэ зарим зон амаралтынгаа үдэрнүүдтэ обоогоо ерэжэ, үргэлэй сээртэй, муу үдэр тудалдажа болоно. Иимэ сагта элдэб шүдхэр боохолдой­нуудтай уулануудта гаража үргөөд, хорлуулhан ушарнууд тохёолдодог гэжэ лама санаартан һэргылнэ. Тэрэ хадаа тон буруу ябадал! Нангин энэ хэрэг бүтээхынгээ урда тээ улад зон заал һаа зурхайша ламанарта ханда­ха ёһотой. Тиин һайн үдэр сагта обоо- доо гарахань маша шухала.

Үшөө обоо тахилганда этигэлээр ба найдалаар дүүрэн, арюун сагаан һанаа бодолнуудтайгаар ошожо ха­баадаха хэрэгтэй. Өөрын эзэд сабда­гуудтай газарта хүрэжэ ерэһэн хүнүүд ехэ хүндэмүүшэ айлшадай зан абари­тайгаар хандаха ёһотой. Хараал шэрээл табиха, шангаар хашхарха, мо­донуудые хухалха, ургамалнуудые таһалха, шулуу хүдэлгэхэ, газар малта­ха, суухаа хүнгэлхэ г.м. үйлэнүүд ехэ хорюултай. Үгы гэбэл, заабол хэһээлтэдэ орохот! Үшөө обоо дээрэ телефонуу­даа болюулха хэрэгтэй гэдэг.

Бүтээлэй үедэ ямаршье бодолгүй, миин һууха хэрэггүй. Һанаандаа обоогой эзэдтэ үнэн зүрхэнһөө шүтэн зальбаржа, хүсэлөө бэелүүлхэдэ (үбшэнһөө эдэгэхэ, шэнэ авто-унаа абаха, наһанай нүхэртэй болохо г.м.) шухала хэрэгүүдтээ туһаламжа гуйгты. Бүхы эрмэлзэл хүсэлнүүд бэелүүлэгдэхэ аргатай, тусгаар хүсэтэй газарта, ондоо түбидэ ороод байна ха юмта! Тэрэниие һайнаар ойлгожо ябагты!

Уг гарбалай булан

Айхабтар арюун тунгалаг элшэ гэрэлтэй нангин обоогой булан­да хорото муу һанаа бодолоо нюужа шадахагүйт. Тэндэ хэнииешье мэхэлхын аргагүй. Сэдьхэлдээ муу муухай мэдэрэлтэй хүнүүд нангин элшэнүүдтэ сохюулжа, эзэд саб­дагуудта харбуулдаг гэжэ манай элинсэгүүдэй һургаалнууд соо хэлэг­дэдэг юм.

Үшөө нангин обоонууд дундахи ба дээдэхи түбинүүдэй хажуугаар үнгэрһэн, мүнөөнэй ба ерээдүйн - гурбан сагые холбодог шэдитэ за­яатай. Нангин уншалга бүтээлнүүдэй удаа үнгэргэгдэдэг эрын гурбан наа- данай, һайндэртэ найрай үедэ обоогой эзэдтэй хамта тэндэ хабаадагша­дай уг гарбалай заяанууд ерээд, ню­дэндэ харагдахагүй айлшадай тоодо сэнгэн найрладаг гэжэ хэлэгдэдэг. Үри һадаһадайнгаа хүндын эдеэнһээ амсажа, баяр жаргалаар халижа сэнгэхэдэнь хүхилдэдэг, зол жаргал үреэдэг.

Уг гарбалайнгаа һүгэдэжэ ябаһан нангин обоодо үнэнхэ зүрхэнһөө мүргэжэ, хүндэлжэ сэнгэдэг гэр бүлын байдал һайжардаг, ажал хэрэгүүдынь урагшатай байдаг.

Алхана уулын үзэсхэлэнгүүд

2003-2005 онуудта агууехэ ла­ма-йогин, Түбэдэй Кирти Цэншаб Римбүүшэ Росси гүрэнөөр аяншалаад ошоhон юм. Тиихэдээ тэрэ Ал­хана уулыемнай бараалхажа, айхаб­тар ехээр гайхан гоёшооhон, hүгэдэн мүргэhэн юм.

Кирти Цэншаб Римбүүшын ябаагүй дэлхэйн булангууд тон үсөөн гэжэ эли. Тэрэ агууехэ багша иигэ­жэ айладхаhан байна: “Би Алханада адли эли тодоор тобойн харагдаhан hүр жабхаланта бурхадай сүмэ бай­рануудтай газар бэшэ хаанашье хараагүйб”.

Уданшьегүй 2006 ондо тагаалал болохынгоо урда тээ шабинартаа hүүлшынгээ захяа соо хойтынь хэрэ­гэй уншалгануудые хоёр газарта – Буряадай Эгэтын дасанда ба Алхана уулада – бүтээхыень захиhан гэдэг. Yшөө иигэжэ нэмэhэн байгаа: «Ми­нии наhанhаа нүгшэhэн тушаа заа- бол Алханын бурхадта дуулгаарайг­ты!».

XIV-дүгээр Далай лама Алханые түhөө шанараараа Түбэдэй Гима­лайн хадануудтай адли гэжэ онсо тэмдэглэдэг. Мүнхэ ногоон нарhан тайгын дунда үльгэр түүхэтэ Алха­на уула олон сая жэлэй таабаринуу- даар hэбинэ. Yүрэй толоной эгээл түрүүшын элшэнүүдынь “Зула сүмын” хабсагайнуудые гэрэлтүүлжэ эхи- лээд, үдэшын харанхыгаар наранай гэрэл тэндэл бүхэн унтардаг.

Монгол туургата арадуудай улаан шүрэ шэмэглэлтэй зүүдхэл hахюуhанай түхэлтэй “Гуута үндэр” гэhэн хабсагай хамаг муу муухайе дэгдээдэг заяатай.

Зүүн талын хабсагайнуудай дунда Алханын “Зүрхэн шулуун” сохилдог. Тэрэ дүүрэн этигэл найдалтайгаар шүтэжэ мүргэhэн хүнүүдые зүрхэнэй үбшэнгүүдhээ эдэгээхэ шэдитэй гээд шүтэгдэдэг.

 Сорьёлhон тунгалаг урасхалтай аршаанта голой хажууда “Тэнгэриин хүгжэмшэ дангинанарай” сүмэ гээд алдаршаһан “Нара Хажадай” хаб­сагай hаргаан гайхуулдаг. Тэрэнэй оройн тэнгэридэ элдэб үнгын ялагар элшэнүүд сасардаг, hолонго татадаг, үзэсхэлэнтэ хүгжэм зэдэлдэг г.м. таа­барита үзэгдэлнүүд үни урдын сагhаа ажаглагдадаг.

Хажуудахи агы нүхэн соо лама­нарай бисалгалай үедэ бурхадай ба субаргын дүрсэнүүд, нангин номой бэшэгүүд агаарта үзэгдэдэг, hолонго татадаг, хабсагайн гантанхайнуудаар сагаан гэрэлэй сасархань үзэгдэдэг.

Алханын обооhоо холо бэшэ “Хо­рёо шулуун” гэhэн 50-яад метр утатай гайхамшагта хабсагай бии. Тэрэ “Чой­жил бурханай сүмэ” гээд тахигдадаг.

Хүбшэ тайгын гүнзэгыдэ, хүнүүдэй ябадаг зүргэнүүдhээ холын зайда “До­лоон хиид” гэһэн гайхамшагта газар бии. “Долоон дасан хүреэнүүд” гэhэн удхатай нэрэтэй 30-50 метр үндэртэй хабсагайнууд түхэлөөрөө үнэн дээ­рээ шулуун дасанай үлэгдэлнүүдые hануулдаг. Шулуун хананууд, сон­хонууд ба үүдэнүүд, олон дабхар олбогуудтай шэрээнүүд г.м. нангин дасанай hууриин хэрэгсэлнүүд гү? Yшөө тэндэ сан хэнгэрэгэй абяан, хонхын жэнгирээн дуулдажа, шулуун шэрээнүүд дээрэ хүнэй нюдэн­дэ харагдахагүй лама санаартан за­ларжа hууhан мэтээр үзэгдэдэг.

Долоон хиид асари ехэ хүсэтэй ба таабарита газар гэжэ хэлэгдэдэг. Ур­дань Намнанай гэгээн түрүүтэй ехэ багшанар эндэ бисалгалай даяанда hуужа, эди шэдитэ хүсэ шадал, арга шадабари олодог байhан.

Үбэр Байгалай хизаарай Улаан Сүхэ нютагай хажууда «Ламанарай хото» гээд нэрлэгдэһэн мүн лэ урдын дасанай hуурида адли түхэлтэй шу- луун хабсагайнууд тайгын дунда бии.

Эрдэнитэ баялигууд

2017 ондо ЮНЕСКО-гэй шиидхэбэ­реэр, буряад-монголой обоо тахилга гэhэн урдын заншалта ёhолол дэл­хэйн хүн түрэлтэнэй угай эрдэнитэ баялигуудай тобьёгто оруулагдаhан байна. Талын нүүдэлшэдэй нангин шүтөөнэй гурим – обоо тахилган - уласхоорондын хэмжээндэ хүндэтэй hуури эзэлбэ.

Түб Азиин буряад, монгол, тыва, хальмаг болон бусад арадууд үни урдын сагhаа обоо тахидаг заншал­тай. Обоо – хада уулын орьёлнуу­дай гү, али гэбэл, наруули газарта, гол мүрэнүүдэй, нуурнуудай эрьеэр обоолhон шулуунуудтай нангин шүтөөнэй газарнууд мүн. Yнгын хада­гуудаар, зурамуудаар шэмэглэгдэhэн хүсэ шадал, аршалалта үршөөдэг газарнууд сагай уларилда, үбhэ но­гооной, таряанай ургасада, бэеын элүүр энхэдэ болон амяараа хүн бүхэнэй, нютагай ба бүхэли арадай ажаhуудалда нүлөө үзүүлдэг гэhэн этигэлтэй.

Зуун жэлэй гүнзэгыдэ…

Түб Азиин дэбисхэрнүүд хизааргүй ехэ сүл губинуудаар, хүнэй хүлэй гэшхээгүй зэрлиг булангуудаар ан­хан сагhаа суурхадаг. Тиимэhээ холо ойрын харгы замда гараhан хүнүүдтэ сагай уларилай дошхоролго, зэрлиг амитад г.м. ами наhандань харша тоогүй олон бэрхэшээлнүүд, гай тод­хор, аюул hаад ушаралдадаг байhан юм.

Тэрэ ушараар талын нүүдэлшэд холын замда гарахынгаа урда тээ тус­хай тэмдэгтэй, нангин табиса газарта шулуу үргөөд, эзэдhээнь абарал, ар­шалалта гуйгаад ошодог гуримтай байhан. Хүн бүхэн гал, уhан, шорой шулуун, агаар, модонhоо бүридэhэн бэе махабадтай. Булта эхэ дэлхэйн үхибүүд гээшэбди. Тиимэhээ хүсэтэй, hүлдэтэй газарта шулуу үргэхэдэ, бэе махабадайнгаа хубиие үргэhэнтэй адли гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан.

Урдын табиса газарнуудай шулуун обоонууд - олон мянгаад манай элинсэгүүдэй гүн сэдьхэлэй оёорой этигэл, найдал, баяр, гашуудал шэнгээhэн, мүнхэ сагаар сууряатаhан нангин шүтөөнэй хүшөөнүүд…

Оршолонгой гурбан түби

Yбгэ эсэгэнэрэймнай hургаалаар, оршолонто юртэмсэ гурбан түбиhөө бүридэдэг: дээдын бурхадай - тэнгэ­ри, дундахинь – газар дэлхэй, доодонь - газар дорохи тама. Түби бүхэн өөрын заяа hүлдэтэ эзэдтэй, тэдэ­нэйнь ехэнхи хубинуудынь хэрзэ­гы дошхон абаритайнууд байдаг. Илангаяа газар дорохи түбиин эзэд hүрөөтэй, галзуу гэдэг. Тиимэhээ дэл­хэй - Эхэ зургаан зүйл хамаг амита­дай мүндэлдэг үлгы - тамын оронhоо аршалалта гэhэн удхатай.

Обоо дээрэ эзэд сабдагуудта залагдаhан табан үнгын хадагуудай хажуугаар модоной hалаануудта эл­дэб янзын бүдэй хэhэгүүд үлгэгдэдэг. Тэдэ зурамууд дээрэ хүнүүд уг гарба­лайнгаа ба обоогой заяа hүлдэнүүдтэ, эзэдтэ хандажа, абарал, аршалалта үршөөхыень, hанаhан хэрэгүүдыень хүсэлдүүлхые туhаламжа эриhэн гуйлтануудые ба маани тарнинуу­дые бэшээд үлгэдэг. Зурамууд хии агаарай hүлдэтэй бүхэ холбоотой. Зурамай hалхинда намилзахада, дээрэнь бэшээтэй хүнэй гуйлтанууд, маанинууд заяа hүлдэнүүдтэ сэхэ хүрэжэ дуулгагдадаг, тиимэhээ ураг­шатайгаар хүсэлдүүлэгдэхэ аргатай гэжэ хэлэгдэнэ. Зурамай гуйлта- бэшэгүүдые изагууртанайнгаа үндэhэн – хуушан монгол үзэг бэшэ- гээр бэшэбэл, hураггүй хүсэтэйгөөр бүтэхэнь тоосоогүй. Гарбалтанай заяа hүлдэнүүд гансал түрэл хэлэ бэ­шэгээ ойлгодог ха юм. Тэрэл ушараар хии мориёо хиидхэхэдээ, нэрэнүүдээ хуушан монголоор бэшэхые оролдо­хо хэрэгтэй.

Бүри урдын сагта ангуушад обоо- до булганай, хэрмэнэй, үнэгэнэй г.м. ангай арhа үргэдэг заншалтай байhан. Карл Риттер (1779 -1859) гэhэн немец аяншалагша Байгал шадараар аяншалхадаа, буряадуудай нангин обоо дээрээ зэд хашарhануудые, са­хюур шулуу, шагтануудые г.м. үргэдэг тушаа тэмдэглэhэн.

Yшөө тусхай шухаг ушарнуудта – үхибүүнэй мүндэлхэдэ, ехэ худал­даа наймаа гүйсэдхэлгэдэ, хүндэ үбшэнгүүдhээ эдэгэхын тулада обоо- до хониной, адууhанай тархинуудаар төөлэйн хүндэ үргэгдэдэг гуримтай. Гэмтэhэн хүлэй яhанай, үе мүсын үбшэнтэдэй гуйжа мүргэhэниие гү, али гэбэл, тэдэнэй обоодо мүргэжэ эдэгэhэн тушаа тэндэ орхигдоhон таяг тулуурнууд гэршэлдэг.

Буряад-монголой обоо тахилганда дүтэрхы заншалнууд Италиин, Ис­паниин, Польшын гүрэнүүдтэ ажа- һуудаг арадуудай урдын үндэhэн ёhололнуудта бии, мүнөөшье хүрэтэр сахигдадаг юм.

Буддын нангин мандал

Обоо тахилган үндэhөөрөө мян­гаад жэлэй гүнзэгыдэ оршоhон бөө мүргэлhөө эхи захатай гэжэ эли. Түүхын хүгжэлтэдэ буддын шажан­да оруулагдажа, ехэ шухала ёhолол бүтээлнүүдэйнь нэгэн болоhон. Тэрэ ушараар мүнөө обоонуудай оройдо нангин субарганууд бодхоогдодог заншалтай.

Субарганууд буддын шажанай замбуулинай гарбалта эрдэмэй ёhо журамаар бүтээгдэдэг. Тэдэнэй тус­хай зохёон байгуулалтань космосой орьёлой гүнзэгыhөө арюун hайханай хүсэтэй элшэнүүдые татажа суглуу­лаад, оршон тойронхи дүрбэн зүгые, найман хизаарые гэрэлтүүлэн арюудхадаг. Замбуулинай – hара наранай, одо мүшэдэй - асари элшэнүүдэй гэрэлhээ субарга дотор табигдаhан бурхадай дүрсэнүүдэй, олон сая маа­ни тарнинуудай болон бусад нангин хэрэгсэлнүүдэй убадиста хүсэниинь үрэжэжэ, сахилгаата залиндал хамаг муу муухайе сараха аргатай.

Дээдэ түбитэй холбоотой дун са­гаан субаргануудта мүргэжэ гороол- ходо, хүнэй эсэhэн бэедэ шадал тэнхээ нэмэдэг, хүндэ үбшэнгүүд эдэгэдэг, урма зориг бадардаг, зориhон hанал хүсэлнүүд урагша­тайгаар бэелүүлэгдэдэг. Буддын нан­гин мандал – субаргын барилгада хабаадаhан, хубитаяа оруулhан гү, али гэбэл, миин лэ үнэнхэ зүрхэнhөө шүтэн зальбарhан хүнүүдэй үйлын үриин муу хойшолонгуудынь сагаар- жа, хуби заяаниинь hайн тээшээ ху­билдаг. Суг хамта субарга бариhан хүнүүд үнэн нүхэд болодог гэhэн тэм­дэгтэй.

Европодо - субарганууд

Европын арадууд буддын ша­жанай субаргые «hанаhан хүсэл бэелүүлдэг эди шэдитэ зүйл» гээд нэрлэдэг. Yнэнхэ зүрхэнhөө шүтэжэ, субаргые оло дахин гороолходо, зориhон hайн хүсэлнүүд урагша­тайгаар бэелүүлэгдэнэ гэжэ тэндэ­хи зон ойлгодог болоhон. Тиихэдээ ямар яhанай, шажанай г.м. илгаагүй, үнэн алдартанда, мусульмануудта, иудейнүүдтэ – бүгэдэндэ адли зэргэ туhалдаг гээд суурхадаг.

Энэ хэрэгтэ бүхы дэлхэйгээр той­рожо ябадаг Түбэдэй нүүдэл субарга­нууд сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулдаг. «Саhата ороной эди шэдитэ айл­шадта» туйлай ута ехэ оошорнууд зогсон тогтодог. Дам саашаа Евро­пын гүрэнүүдээр жэлhээ жэлдэ олон субарганууд баригдадаг болоо. Тэ­дээн сооhоо эгээл томонь Венгри гүрэндэ бодхоогдоhон. Тус гүрэнэй үзэсхэлэнгүүдэй тоодо оруулагдаhан hүр жабхаланта субарга хоёр нэрэ­тэй: «Замбуулинай субарга» ба «Хүсэл бэелүүлдэг субарга».

Чингис хаанай обоо

2014 ондо Монголой ба Россиин эрдэмтэд хамтын хүсөөр Буряад оро­ной Оронго мүрэнэй эхиндэ оршодог Чингис хаанай обоо түрүүшынхиеэ шэнжэлhэн байна. Тэрээнhээ урагша үльгэр түүхэтэ энэ обоое 1951 ондо ака­демик Окладников шэнжэлжэ үзөөд, хоморой ба тусхай hонирхолтой нээлтэнүүдые хэhэн байна.

Агууехэ хаан 808 ондо Оэлун эжынгээ түрэhэн тоонтодо тус обоое бодхооhон түүхэтэй. Тэрэ сагта мүнөөнэй Буряад ороной дэбисхэрнүүд Агууехэ Монголой та­лын империин бүридэлдэ ородог байгаа бшуу. «Юртэмсые доhолгогшо» хаан 50 наhа хүрэхэдөө, нагаса­нарайнгаа нютаг ошожо бараалхаад, Хамар-Дабаанай уулануудай хормойдо, Оронго мүрэнэй эхиндэ, үдхэн тайга хүбшын дунда нангин обоо байгуулhан.

Чингис хаанай эжын гүн сэдьхэ­лэйнь мэдэрэлнүүдые шэнгээhэн, хүл гарайнь мүрнүүдые үлөөhэн шулуунуудтай, түүхын алтан там­гатай обоодо олон зуугаад жэлэй туршада бүхы монгол угсаата арадууд hүгэдэн мүргэдэг байhан түүхэтэй. Энээн тушаа 1665 оной ород хасагуудай гараар бэшэhэн тэмдэглэлнүүд бии. 1930-аад онууд хүрэтэр энэ гайхамшагта обоодо ябаhан hүзэгшэдэй харгы зүргынүүд таhалдаагүй.

Эрдэмтэд обоогой оройдо элдэб янзын урданай хэрэгсэлнүүдые, буу зэбсэгүүдые, номо hаадагуудые ба годлинуудые олоhон байна. «Хуушар­жа муудаhан буу зэбсэгээ обоогой оройдо орхибол, удаадахи шэнээр абтаhаниинь hураггүй мэргэн байха» гэhэн заншал талын нүүдэлшэд сахи­даг байhан түүхэтэй.

Чингисэй обоо хүнэй гараар бүтээгдэhэн гэжэ мэдээжэ, теэд мүнөөнэй түхэл янзань ёhото бай­гаалиин урлал мэтээр үзэгдэдэг: олон сая жэлнүүдэй саада тээ нэмжылдэhэн шулуун хабсагайта орьёл­нууд hара наранай, бороо хурын, hалхинай, газарай хүдэлөөнэй хүсөөр бутаран мүлигдэжэ, тайгын дундахи үзэсхэлэнгөөр олоной hонирхол та­тана. Энэ газар түргэн сагай туршада түхэлөө хубилгана гэhэн ажаглалта­нууд бии.

1998 онhоо Ивалгын дасанай ла­манар Чингис хаанай обоое тахидаг. Тон зүрхэтэй, хүсэ шадалтай hүзэгшэд агууехэ хаанай тамгатай обоодо хүрэжэ мүргэхэ аргатай юм. Харгынь айхабтар орёо, табан часай туршада үдхэн тайгын оёороор хэлбэлзэhэн шулуутай, болдог зүргэнүүдээр ябажа хүрэдэг. Зүгөөр шүтэн зори­жо мүргэhэн хүнүүд гайхамшагта мэдэрэлнүүдтэ абтадаг, гүн ухаанай, сэдьхэлэй талаар hайн тээшээ хубил­даг гэжэ тэмдэглэгдэнэ.