Үльгэр домогто Зүлхэ мүрэн

Амидын ба үхэлэй оронуудай хилэ

Агууехэ Зүлхэ мүрэнэй «Ленэ» нэрэнь эвенк арадай «Елю- Эне» - «Ехэ мүрэн» гэһэн үгэһөө үндэһэтэй. Нээрээшье, энэ 4400 модоной зайда урдадаг мүрэн утаараа дэлхэй дээрэ 10-дахи, Росси дотор 2-дохи (Амар мүрэнэй удаа) һуури эзэлдэг. Эгээл һонирхолтойнь гэхэдэ, Зүлхэ мүрэн бүхы 4400 мо­доной зайда үргэлжэ газар доро­хи мүнхэ сэбдэг, мүльһэн хүрьһэн дээгүүр урдадаг. Иимэ мүрэн дэлхэй дээрэ ори ганса.

Энэ ушараар манай хулинсагууд Зүлхэ мүрэниие амидын болон үхэлэй хоёр түбиин хилэ гэжэ тоо­лодог байгаа гү? Байгал далайһаа 12 модоной зайда намаг соо эхитэй Зүлхэ мүрэн Хойто мүльһэн далай руу шудхан ородог.

Таабарита хойто зүг

Жэлэй дүрбэн сагта тала дай­даяа тойрон нүүжэ ябадаг, «талын юртэмсэһөө» сааша гарадаггүй нүүдэлшэдтэ Зүлхэ мүрэнэй нээ­рээшье «дэлхэйн хизаарта» мэтээр һанагдадаг байһаниинь гайхалгүй. Дагуурай талаһаа үбэлэй ерэдэг га­зарта - Байгал далайн эрье хүрэтэр ошоод ерэһэн буряад айхабтар эрэл­хэг зоригтой хүн гэжэ тоологдохоһоо гадуур хүниие аргалха, эмшэлхэ эди шэдитэй болоо гэжэ тоологдодог байһан түүхэтэй. Урдын буряадай заншалаар «хойто зүг - муу зүг» гээд сээрлэгдэдэг байһан. «Хара далай хара манан харгытай, хара талань ха­ранхыгаар хушагданхай», - гээд, ур­дань Зүлхэ мүрэн тушаа бөөлэлдэдэг байһан ха.

Манай үбгэ эсэгэнэр хойто зүг руу хараад хусадаг нохой хотондоо муу ёро зүгнэдэг, хойто зүгэй ада бар­шадые дуудадаг гэжэ этигэдэг бай­гаа. Ангуушад хойто зүг руу хараад зогсоһон, хэбтэһэн ан арьяатаниие аладаггүй байһан юм. Тиимэ амита­ниие хорооһон ангуушан өөрөөшье удаан болонгүй, наһанһаа хахасаха гэһэн үгэтэй.

Манай элинсэгэй домогоор, зүүн- хойто зүгтэ асари томо харанхы агы нүхэн соо альбан шүдхэр байрла­даг. Тэрэ удаан сагай - хэдэн жэлэй туршада - эдеэ хоолгүй байһанай удаа эшээнһээ гаража, һара наран хоёрые тэнгэриһээ абажа залгяад, һөөргөө нүхэндөө бусадаг.

Саһан, хүйтэн, үхэл

Хойто зүгһөө үхэл ба хосо­рол, үлэнхэ хооһон саг, хэсүү бэрхэшээлнүүдые асардаг хүйтэн мүльһэтэ үбэл буудаг, тиимэһээ «хой­то зүг үхэлэй байрладаг зүг» гэжэ та­лын нүүдэлшэд этигэдэг байһан.

Хүйтэн жабартай хаһа, сагаан хүнгэрэг саһан, мүльһэн боложо хүрэһэн гол мүрэнүүд - амигүй һүрөөтэй түбиин янза түхэл.

Урдын буряадууд уһанай мүльһэтэн хүрэхые харахаяа сээрлэдэг байһан. Тиимэ үзэгдэлые удаан ажаглажа харабал, муу ёротой зүүдэнүүд үзэгдэдэг, хүниие үбшэн дайража магадгүй.

Харин гол мүрэнүүдэй мүльһэнэй хайлахые адаглахада, зол жаргал үршөөгдэдэг, бэе элүүржэдэг, наһан утадхагдадаг.

Зүүдэнэй орон

Мүрэнэй “Ленэ” гэһэн нэрэнь эвенкнүүдэй үгэһэн гэжэ тоологдо­дог. Харин буряадууд урдын сагһаа тус мүрэниие «Хара Зүлхэ» гээд нэр­лэдэг байһан юм.

Тэрэнэй зүүн-хойтохи эрьедэ байрлаһан Эрлиг хаанай орондо Абай Гэсэрэй тулалдадаг хамаг дай­садынь, үхибүүдые, эхэнэрнүүдые ба мал хулуудаг зэбүүрхэмэ һүрөөтэй мангадхайн орон гэһэн домогтой.

Мүн лэ Зүлхэ мүрэнэй эрьедэ нойр зүүдэнэй шэдитэ орон бии гэжэ элинсэгүүд этигэдэг байгаа. Ган­сал буддын шажанай гүнзэгыгөөр дэлгэрһэн булангуудаар Эрлиг хаанай ороной зүүдэнүүд хүрэхэ, хүнүүдтэ нүлөө үзүүлхэ аргагүй байһан гэдэг.

Урдын буряадууд Зүлхэ мүрэнэй эрьедэ һүниндөө хоножо унтахаяа ехээр сээрлэдэг байһан. Тиигэбэл хара мори унаһан хара хубсаһатай Ажарай бүхэ гэжэ Эрлиг хаанай туһамаршаниинь унтаһан хүнэй һүнэһэ абаад ябашажа болохо гэһэн үгэтэй. Үшөө Ажарай бүхэ бу- ряад-монгол сэрэгшэдэй аршалагша һахюуһан гээд тоологдодог байһан.

Мүнөөнэй эрдэмтэдэй хэлэһээр, буряадуудай хойто зүгтэ дурагүй ушарынь гэбэл, урдань тэрэ зүгһөө яхадууд, ойн эвенкнүүд болон куры­канууд гэһэн хара моритой дошхон арадууд добтолжо, гасалан үзүүлдэг байһан түүхэтэй.

Үльгэртэ луугай ордон

Зүлхэ мүрэнэй эрьеэр аяар 200 модоной зайда һубариһан аса­ри томо шулуун хабсагай-бахана- нууд Оросой Холбоото Уласай Бай­гаалиин үзэсхэлэнгүүдэй тоодо оруулагдаһан.

2006 ондо Бүхэдэлхэйн ЮНЕСКО- гэй шиидхэбэреэр эдэ бахананууд дэлхэйн хүн түрэлтэнэй дамжуулгын баялигуудай тоодо оруулагдаһан байна.

Тэдэнэй хажуугаар ажаһуудаг үндэһэн арадууд мүнөөшье хүрэтэр хабсагай-баханануудые нангин га­зарнуудай зэргэдэ шүтэдэг. Юрын зон тэдэнэртэ миин дүтэлдэггүй, ганса лама санаартан ба бөөнэр ха­жуудань элдэб үйлэ бүтээлнүүдые үнгэргэдэг юм.

Домогоор болоходо, шулуун ба­хананууд - бурхадта шэрүүнээр хэһээгдэһэн нүгэлтэй хүнүүдэй шу­луун болоһон бэенүүд…

Холоһоо харахада, эдэ бахана­нууд урдын үзэсхэлэнтэ ордоной үлэгдэлнүүдые, элдэб амитадай дүр- сэнүүдые һануулдаг. Хажуугаарнь удаан тамархада, тэдэ бүгэдэ ами­дыраад хүдэлхэдэл гэдэг. Илангаяа үдэшын боро хараанаар, наранай орохын урда тээ, тиимэ үзэгдэлнүүд олониие гайхуулдаг.

Зүлхэ мүрэнэй үзэсхэлэнгүүд

Зүлхэ мүрэнэй эрьедэ, Якутск хотоhоо холо бэшэхэнэ, ёhото «сагай тогтоhон» газар бии. Тэндэ ямаршье мобильна холбоон үгы. Мобиль­на холбооной огто баригдадаггүй тиимэ талмайнууд Ород гүрэн до­тор тон үсөөн, хургаа даража тооло­моор. Шалтагааниинь эрдэмтэдтэ элирүүлэгдээгүй.

Хүнэй нюдэндэ харагдахагүй хии хаалтаар хүреэлэгдэhэн мэтэ тэрэ дэбисхэртэ, нээрээшье, “цивилиза­циин амисхал” нэбтэржэ ороогүй: зуун жэлдэ дайрагдаагүй зэрлиг байгаалиин умайда урдын урса­хан гэрнүүдтэй hуурин зогсодог. Тэндэхи нэгэ гэрхэн соо байрлажа, байгаали-эжын мянгаад жэлэй тур­шада байгуулhан ёhото «музейн» үзэсхэлэнгүүдээр сэдьхэлээ ханан амархада, ямаршье бусад амаралтын газарнуудhаа hайнаар хүсэ шадал, тэнхээ тамир оруулдаг.

Зүлхэ мүрэн долоон үзэсхэлэнөөр суурхадаг. Нэгэдэхинь гэбэл, үе- үе болоод, мүрэнэй үндэр эрьеын хэhэг хүрьhэнэй хэлтэржэ унаха­дань, урдын мамонт ба бизонуудай үлэгдэлнүүд гарадаг. Мүнхэ сэбдэ­гэй байдалда хэдэн мянгаад жэлэй саада тээ ажамидарhан амитадай бэенүүдэй ганса яhанууд бэшэ, ха­рин мяха шүрбэhэниинь, арhаниинь бүхэли зандаа хадагалаатай га­ража ерэдэг. Тэрэнь Яхадай суута алмазуудhаа доро бэшэ үнэтэйгөөр сэгнэгдэдэг юм.

Һанаад үзэгты: Зүлхэ мүрэнөөр моторно онгосоор тамаржа ябатарт- най, гэнтэ эрьедэ амиды мэтэ мамонт зогсожо байха!

Хоёрдохи үзэсхэлэн. Эрьеынь hуурин бүхэнэй хажууда hарюу- мурюу мүшэр hалаануудтань эл­дэб янзын ан арьяатанай хохимой яhанууд үлгөөтэй, үнгын зурамууд болон мориной үhэнэй уяатай тай­гын хатаhан модод аяншалагшадые hүрдөөн гайхуулдаг. Энэ хадаа яха­дуудай газар уhанай эзэдhээ абарал аршалал гуйдаг нангин бүтээлэй га­зарнууд болоно.

Гурбадахи үзэсхэлэнгынь - дээ­рэ хэлэгдэhэн асари томо шулуун хабсагай-бахананууд. Тэрэ 530 сая жэлэй саада тээ бии болоhон «кем­брийскэ известнягуудые» яхадууд «олонхо» шулуун соо мүнхэлэгдэhэн урдын үльгэртэ баатарнууд гэжэ эти­гэдэг.

Дүрбэдэхи үзэсхэлэн – түрүүшын хүнүүдэй байранууд. Энээнhээ урагша эгээл урдын хүнүүдэй бай­ра Африкада олдоhон. Тиимэhээ хүн түрэлтэн Африкаhаа гарбал­тай гэжэ эрдэмтэд тоолодог байгаа. Харин Зүлхэ мүрэнэй эрьеын Ди­ринг Юрях гэhэн газарта малтаг­дажа гараhан түрүүшын хүнүүдэй байра Африкынхиhаа үшөө урид бии болоhон гэжэ элирүүлэгдээ. Тиимэhээ Саха-Яхад хүн түрэлтэнэй гарбалай нютаг гү гэhэн асуудал га­рана.

Табадахи үзэсхэлэн. Зүлхын баруун талын эрьеэрнь тайгын дунда нэгэ километр хэмжээнэй утатай элhэн сүл губи бии. Дэлхэй дээрэ бэшэ хаанашье тиимэ үзэгдэл үгы гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэнэ. Хэзээ яа­гаад бии болоhон сүл губиб гэhэн асуудалда мүнөө дээрээ хэншье ха­рюусажа шадаагүй.

Зургаадахи үзэсхэлэн. Мүрэнэй эрьеын хабсагайнуудаар урдын зоной шуhан улаан үнгэтэй зу­рагууд ёhото галерей мэтээр үргэлжэлдэг. Тэрэ 5-8 мянган жэ­лэй саада тээ урлагдаhан урдын уран зураашадай бүтээлнүүд ге­матит, түмэр руда болон амита­дай шуhа холижо буйлуулhан шэрэ будагаар зурагдаhан. Байгаалиин холст – мүнхэ сарьдаг хабсагайнууд дээрэ мүнхэ будагаар урлаhан үзэсхэлэнгүүдэй нюусанууд Зүлхэ мүрэнэй уhанда шэнгэhэн…

Долоодохи үзэсхэлэн. Зүлхын эрьеын Еланка гэhэн тосхондо 177 жэ­лэй саада тээ баригдаhан ямщигуудай байрын гэр бии. Томо хорёо до­торхи гэр, модон амбарнууд, мори­дой байрын дал г.м. мүнөөшье хүнэй байрлахаар.