Тэнгэриин бэшэгэй түрүүшын мүрысөөн

Түүхэ

Тэнгэриин бэшэгэй түүхэ аяар ХIII зуун жэлһээ эхиеэ татана. Эзэн Чингис хаанай зарлигаар уйгар­жан бэшэгэй үндэһэн дээрэ тэнгэриин бэшэг байгуулагдаһан түүхэтэй. Тэрэ гэһээр 800 гаран жэл ходорон ошоо. Монгол туургата арадуудые нэгэдүүлһэн тэнгэриин бэшэг хэдэн зуун жэлнүүдые һэтэ дабажа, энэ боло­тор хүрэжэ ерээ. Монгол бэшэгэй онсо илгаань гэхэдэ, ямаршье нютаг зоной аялгада тааралдаһан бэшэг болоно. Нэгэ дүримтэй бэшэг халха монголшууд, хори, мүн барга буряад байба­шье, өөрын аялгаар уншана. Тиихэлээрээ алишье нютаг нугын монголшууд дундаа тордиһогүй харилсаха, бэшэл­сэхэ аргатай.

Мүрысөөн

Анха түрүүшынхиеэ үнгэргэгдэһэн мүрысөөнэй эмхидхэн байгуулагшад – буряад монгол бэшэгэй студи «Титэм-Арт» болоно. Энэ студи байгуулагдaһаар, оройдоо жэл шахуу хүдэлжэ байна. Харин энэ һургуули нээжэ хүдэлхэһөө түрүүн Арюна Бул­гутова Туяна Тыхеева хоёр монгол бэ­шэг үзэжэ, буряад зурагай мэргэжэлтэ һургуули хэһэниинь эли ааб даа.

Тэрээнһээ гадна эмхидхэн байгуулагшадай үндыһэн оршон байдал ехэ нүлөө үзүүлһэн байха.

- Минии аба Батажаргал Шадапович Доржиев Баргажанай буряадуудай угай бэшэг үбгэд хүгшэдһөө бэшэжэ абаһан байдаг. Хубиингаа баян гэгшын номой сан байгуулаа, - гэжэ Арюна хөөрэнэ.

Хамта хүдэлдэг Туяна басаганиинь мүн лэ Баргажанай Хилгана нютагһаа уг гарабалтай.

- Элинсэг абамни монгол бэшэг һайн мэдэдэг, оршуулагша хүн байһан юм гэжэ минии хүгшэн аба хэлэдэг һэн. Гэртэмнай мүнөөшье болотор «Ал­тан тобшо» нангинаар хадагалагдажа байдаг. Хүгшэн аба эжы хоёрни бүхы наһаараа «Буряад үнэн» сониноо захи­жа байгаа. 1990-ээд онуудай һүүл бага­ар энэ сониной хуудаһанда монгол бэ­шэгээр материалнууд толилогдодог бо­лоо. Тиихэдэнь хүгшэн абаһаа: «Энэ юун гээшэб?» - гэжэ һонирхоо бэлэйб. «Энэ манай үндэһэн бэшэг юм даа», - гэжэ хүгшэн абабни ойлгуулаа һэн. Эгээл тиихэдэ монгол бэшэг шудалха, үзэхэ шунал түрөө гэжэ һананаб, - гэжэ Туяна хөөрэнэ.

«Титэм-Арт» студи байгуулагшад ур­гажа ябаа улаан бургааһадта энэ бэшэ­гээ заажа дамжуулха хэрэгтэ онсо ан­харал хандуулна. Ушарынь гэхэдэ, эдэл зон саашанхи үедөө монгол бэшэгээ үлээхэ болоно ха юм даа.

Хэмжээ ябуулга нээлгын үедэ Буряад Уласай яаманай сайд Соёлма Ба­яртуевна Дагаева иигэжэ хэлэһэн бай­на:

- Иимэ олон хүн суглараад энэ һайхан мүрысөөндэ хабаадажа байһандатнай ехэ баяртай байнаб. “Титэм-Арт” студиин һая хүдэлжэ эхил­хэдэнь, наһатайшуул олон байдаг һэн. Мүнөө харахадамни, залуушуул яһала олоор ябадаг болоо, тэрэнь ехэ һайн. Монгол бэшэг юугээрээ һонин бэ гэхэдэ, хаанашье ябахада, хүнэй ан­харал татана. Хоёр жэлэй саада тээ Орос Уласай соёлой яаманай талаһаа Энэдхэг орон ошохо урилга абаһан байнабди. Буряад орон нютаг тухай­гаа хөөрэжэ үгэхэ зорилготой байгааб­ди. Холын орон ошохо түлөөлэгшэдэй дунда Туяна Тыхеевае оруулаабди. Тус фестивальда ехэ олон зон хабаадаа. Дэлгэсын үедэ Туянын монголоороо бэшэжэ эхилхэдэнь, һонирхоһон зон дүүрэн суглараа. Илангаяа «жаргал» гэжэ үгэ бэшэхэдэнь, ехэтэ һайхашаажа, олоор бэшүүлээ. Һүүлэй һүүлдэ саарһанииньшье хүртэхэеэ болибо. Өөрын онсо илгаатай байһан дээрэһээ монгол бэшэг олоной дура татаба. Үндэһэн бэшэгээ заажа харуулһан ба­сагаднай олон газараар бидэнтэй хамта ябалсаһан байна. Жэшээнь, Татарстан Улас ошолсоо, Москва хотодо ВДНХ-да эмхидхэгдэһэн дэлгэсэдэ оролсоһон юм. Хаанашье ябахадаа, тэдэнэр Буряад Уласаа, соёлоо харуулжа, Монгол бэшэ­гэйнгээ нюусатай танилсуулна.

Шүүгшэд

Мүрысөөнэй дүн гаргаха хэрэгтэ зургаан хүнэй бүридэлтэй шүүгшэд хүдэлбэ. Эдэ хэд бэ гэхэдэ, Түнхэнэй Хан­дагатайн дасанай шэрээтэ Иннокентий Сотников. Тэрэниие үшөө Ехэ багша гээд нэрлэдэг юм. Энэл хүн 10 гаран жэ­лэй үмэнэ монгол бэшэг үзэжэ, шудал­жа эхилхэ хүдэлөө эхилһэн байна.

Монгол бэшэгэй «Титэм-Арт» сту­ди байгуулагшад Ехэ багшада һуража, түрүүшын алхамуудаа хэжэ эхилһэн байха. Шүүгшэдэй дунда мүн лэ тэрэ­нэй шабинар – Баяндалай Аюшеевич Бадагаров, Людмила Сергеевна Байми­нова, Светлана Цырендоржиевна Бар­надаева. Людмила Байминова Светла­на Барнадаева хоёр «Буряад Соёл» гэжэ ниитын хүдэлөөнэй эдэбхитэд, монгол бэшэгтэ һургадаг багшанар болоно.

Эгээл һайн һанаатай, илдам шарай­тай шүүгшэнь Александр Цыденжапо­вич Гулгенов гэхэдэ, алдуу болохогүй. Тэрэ монгол бэшэгэй дүрим үзэхэ номой автор, оршуулагша, этнограф. Улаан-Үдын номой дэлгүүрнүүдтэ энэ хүнэй зохёоһон ном худалдаанда бай­на. Һуралсалай һалбариин хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, ажалай ветеран, мүнөө элдэб архивуудта хүдэлжэ, угай бэшэгүүдые тайлбарилна.

Үшөө нэгэ шүүгшэ - монгол бэшэгэй багша, Үбэр Монголой арадай багша Дарима Дамдиновна Аюшеева. Энэ ха­даа Буряадтаа мэдээжэ дуушан Бадма- Ханда Аюшеевагай түрэһэн эжы боло­но.

- Анха удаа үнгэргэгдэжэ байһан мүрысөөндэ 50 хүн оролсожо байна. Ерэхэ жэлдэ болохо мүрысөөндэ үшөө олон зон ерэжэ хабаадаг лэ. Өөрынгөө хэлэ бэшэг һэргээхэ буянтай ажалда оролсожо байхадатнай, та олондоо ехэ баяраа мэдүүлнэб, - гэжэ хүндэтэй баг­ша сугларһан зондо хандаба.

Дүнгүүд

Мүрысөөнэй дүнгүүд үхибүүдэй, мүн ехэ зоной дунда илгажа гаргагдаһан байна.

ХҮҮГЭД:

1-дэхи һуурида - Анна Балдуева, 12-той, 7-дохи ангиин һурагша, Улаан- Баатор хото.

2-дохи һуурида - Дари Андреева, 16-тай, Алдар Цыденжаповай нэрэмжэ­тэ 57-дохи һургуулиин 11-дэхи ангиин һурагша.

3-дахи һуурида - Арюнтуя Мункуева, 14-тэй, Улаан-Үдын 9-дэхи һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша.

ТОМОШУУЛ:

1-дэхи һуурида - Бубеева Баярма Цырендоржиевна, Улаан-Үдэ.

2-дохи һуурида - Батуева Янжима Цывановна, Улаан-Үдэ.

3-дахи һуурида - Балганова Дарима Аюшеевна, Улаан-Үдэ.

Мүрысөөнэй үедэ

Хабаадагшадай мүрысэжэ байха­дань, Үндэһэтэнэй номой сангай эгээл дээрэхи дабхарта «Титэм-Арт» студиин шабинарай ажалнуудай харалга-дэл­гэсэ эмхидхэгдээ. Ондо ондоо янзаар бүтээгдэһэн аяар 40 гаран ажал олоной үзэмжэдэ табигдаа.

Тэдэнэй дунда эгээл һонирхол татаһан ажал гэхэдэ - «Хулһан бэшэг».

- Энэ хадаа эгээл урданай арга боло­но. Биирын бии болохоһоо урид модо үзүүрлэжэ зурадаг, бэшэдэг байһан юм. Бидэ шабинартаа олон янзын арга хэрэглэжэ бэшэжэ һурганабди, - гэжэ Арюна Булгутова хэлэнэ.

Анхан «Үнэһэн самбар» хэрэглэжэ, үхибүүдые үзэг, бэшэгтэ һургадаг бай­гаа. Модон хабтагайда тоһо түрхеэд, аргалай үнэһэндэ үзүүртэй модо бухуулаад, үзэгүүдые бэшэдэг һэн. Модон хабтагайгаа тиигэжэ оло дахин хэрэглэдэг ааб даа. Хулһан бэшэг заншалта бэшэгһээ нэгэ бага илгаатай. Иимэ ар­гаар бэшэгдэһэн буддын шажанай но­мууд буряадай архивуудта олоор хада­галагдажа байдаг.

«Титэм-Арт» студиин удаадахи ехэ хэмжээ ябуулга - «Абай Гэсэр» арадай үльгэртэ хандаһан сэдэбээр Ц. Сампи­ловай нэрэмжэтэ уран һайханай му­зейдэ үнгэргэгдэхөөр хараалагдана. Тус харалга дэлгэсэ Буряадай уран зура­ашадтай хамта бүтээгдэхэ. Энэ хэмжээ ябуулгада мэдээжэ бэшээшэд Оксана Жербанова (Санкт-Петербург), Рин­чин-Ханда Лубсанова (Эрхүү), Ася Лыг­денова (Улаан-Үдэ), Янжима Батуева (Агын тойрог) хабаадахаар уригданхай. Хүндэтэй айлшан боложо Ариунболд багша Монгол оронһоо буужа ерэхэ.

Монгол бэшэгээр һонирходог, шу­далдаг зоной нэгэдэжэ, ажалаа ябуу­лаа һаань, буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ нэмэри боложо үгэхэ. Хэ­лэеэ мэдээгүй һаа, үндэһэн соёлоо һэргээхэнь бэрхэтэй ха юм. Хари хэлэн дээрэ бодожо эхилһэн хүнэй шэг ша­райнь буряадшье һаа, ондоо яһанай түлөөлэгшэ болоһондол болохо.

«Титэм-Арт» студи эмхидхэн байгуулагшад анха түрүүшынхиеэ үнгэргэгдэһэн мүрысөөнэй шан байгуу­лалгада туһа үзүүлһэн зондо баяраа мэдүүлжэ, һайн һайханиие хүсэнэ.

Булат БАДМАЕВ хэблэлдэ бэлдэбэ