Эмтэй домтой буряад эдеэмнай

Айрһан фаст- фудтай тэмсэнэ

Урдын буряад-монгол­шууд яһанай остеопороз ба шүдэнэй кариес гэжэ үбшэнгүүдые мэдэдэггүй, үндэр наһатай болотороо бүхэ бата яһатай байдаг һэн гэжэ эли. Мүн лэ Мон­гол гүрэндэ һаяын саг хүрэтэр яһанай үбшэнгүүд үгы байһан аад, һүүлэй жэлнүүдтэ эгсэ түргэн оло­шороо гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Иимэ байдал манай арадуудай айрһа хурууд эдихэеэ болиһон ушартай сэхэ холбоотой гэжэ элирүүлэгдэһэн байна. Гашалһан һүнэй ээзгэй хатаажа үйлэдбэрилэгдэдэг айрһан кальций, белок болон бусад зүйлнүүдээр, А, В, D гэһэн витаминуудаар айхабтар баян бүридэлтэй. Тэрэ ушараар хүнэй бэеын яһануудые бүхэжүүлдэг гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд харуулна.

Һүүлэй жэлнүүдтэ хаа-хаанагүй дэлгэрһэн фаст- фуд эдеэн хүнэй бэедэ ямаршье үл хоолгүй, туһагүй байхын хажуугаар айхабтар ехэ хоротой нүлөө үзүүлдэг гэжэ мэдээжэ. Шараһан чипсы гэһэн үхибүүдэй дуратай эдеэн нари үбшэнэй шал­тагаан болодог канцерогенүүдээр илангаяа баян гэжэ элирүүлэгдэһэн.

Тэрэ ушараар монгол­нууд дары түргэн тусхай хэмжээнүүдые ябуулжа, чипсын түхэлтэй айрһа үйлэд- бэрилдэг болоһон байна. Тэрэ “чипсэн ааруул» нэрэтэй айрһан үхибүүдые фаст-фудһаа абарха үүргэтэй юм. Хартаабхын чипсһээ һураггүй амтатай ба бэе­дэ туһатай эдеэн олоной һайшаалда хүртэжэ, хаа-хаанагүй таран дэлгэрһэн байна.

Монголоор “ааруул”, буряадаар “айрһан” гээд нэрлэгдэдэг хоол түргэн ба бэлээр үйлэдбэрилэгдэдэг. Тодорхойлжо хэлэбэл, энэ хатааһан һүнэй ээзгэй (тво­рог) юм. Тиихэдээ саахар, мойһо, ваниль болон бусад дуратай зүйлнүүдээ нэмээд, шанга наранай элшэ доро, али гэбэл, духовко соо хатаахада болохо. Зөөлэн, хатуу, элдэб түхэлтэй, үнгэтэй – олон янзын айрһа бэлдэхэ арганууд бии.

Хахад дэлхэйе эзэмдэһэн Чингис хаанай сэрэгшэдэй гол эдеэн айраг ба борсо байһан юм. Онсодоо, эдэ хоёроор хооллон эдеэлээд, хэдэн һара жэлнүүдэй тур­шада дайшалхы замуудые гаталдаг сэрэгшэд хододоо энхэ элүүр ба хүсэ шадалтай ябадаг байһан гэжэ эли. Урдын нүүдэлшэдэй үльгэр домогто сагаан эдеэн – айрһан – мүнөөнэй хооһон хорото эдеэнтэй тэмсэлдэ бодобо ха юм даа!

Космосто ниидэһэн борсо

1981 ондо Монголой кос­монавт Ж. Гуррагчаа ба В. Джанибеков гэһэн ородой космонавттай хамта замбуу­линда ниидэхэ үедөө хатаһан борсо дуратайгаар эдидэг байһан гэжэ эли. Мяханай консервэтэй сасуулбал, бор­сын шүлэн һураггүй һайн үл хоолтой, хүнэй бэедэ хүсэ шадал оруулдаг гэжэ мэдээ­жэ.

Тиигэжэ үшөө талын гүүннэнүүдэй үеын эдеэн космосто ниидэжэ, дэлхэй дээрэ эрхим хоолнуудай нэгэн байһанаа гэршэлһэн юм.

Ж.Гунгаа гэһэн монгол эрдэмтэнэй шэнжэлэлгэнүүдээр, хатааһан мяханай борсо 7,13% хуби шииг нойтон, 75,3% белок, 12,52 % өөхэн бүридэлтэй гэжэ элирүүлэгдэһэн.

Хатааһан мяхан шэгнүүрээрээ дүрбэ дахин хүнгэн боложо хубилдаг. Тиимэһээ нэгэ бүхэли бухын мяхан борсо болоходоо, амитанай бишыхан сууха соо багтадаг ха.

Хатааһан борсо соо мяханай бүхы сэнтэй туһатай зүйлнүүдынь хубилангүй зандаа үлэдэг, хэдэн жэлэй туршада шэнжэ шанараа алдадаггүй гэжэ эли.

Һархинсаг панкреатит аргалдаг

Манай элинсэгүүдэй зан­шалаар, хониной һархинсаг эмтэй домтой эдеэ хоолой зэргэдэ үндэрөөр сэгнэгдэ­дэг.

Хониной “гурбадахи хото” гээд ондоогоор нэрлэгдэ­дэг һархинсагаар урдын нүүдэлшэд панкреатит, али гэбэл, нойрой үбшэнэй хабдарые, зүрхэнэй булшан­гай хабдарые - миокардит, эльгэнэй үбшэн гепатит г.м. үбшэнгүүдые эрхимээр аргалдаг байһан түүхэтэй. Үшөө зарим ушарнуудта хал­дабарита хүндэ үбшэнгүүд тус аргаар сарагдадаг байһан гэжэ эли.

Панкреатит үбшэ эдэгээ­хын тулада хониной шанажа татагдаһан һархинсаг 14 үдэрэй туршада эдидэг гуримтай. Энэ үедэ бэеэ угаахань, уһанда тамархань хорюултай.

Тэрэнэй хажуугаар, һархинсаг – онсо ондоохон, аргагүй амтатай ба хүнэй бэедэ туһатай. Ородоор “книжка” гээд нэрлэгдэдэг. Тэрэниие һайнаар хюһажа угаагаад, зосоонь һонгино, чеснок ба бусад амта оруул­даг нэмэринүүдтэй хониной татагдаһан мяха табижа уяад, түмэр тогоон соо шанадаг гуримтай. Зарим ушарнууд­та уурал дээрэ шанадаг.

Харин эмнэлгын хэрэгтэ гансал татагдаһан һархинсаг хэрэглэгдэдэг.

Мүнөө Монголой ARTGER гэһэн зохёохы нэгэдэл “Һархинсаг” гэһэн эдеэ хоо­лые Европын, Америкын ажаһуугшадай дунда дэлгэрүүлгын талаар ехэ түсэл бэелүүлнэ.

“Талын бальзам” - аарсан

Үльгэр домогто “Талын бальзам” - аарсан тухай дуунууд, оньһон үгэнүүд ба таабаринууд зохёогдоһон. Буряад-монголшуудай урдын заншалаар, аягын оёорто үлэһэн аарсые адхажа хаяхань ехэ нүгэл гэжэ тоологдодог байһан.

Х ү н г э н бэшэ байдал­тай, борохон эдеэтэй манай үбгэ эсэгэнэрэй ута наһанай нюуса – аар­сан гэжэ тоосоогүй. Зунай ааяма халуунда эгээл эрхи­мээр унда харяадаг, үбэлэй хүйтэндэ дулаасуулдаг эди шэдитэ ундан юм.

Урдын нүүдэлшэд зунай сагта 10-15 литр тухай аарса уудаг байһан гэжэ эли. Мүнөөнэй эрдэмтэдэй шэн- жэлэлгэнүүдээр, аарсан лак­то – бифидо-бактеринүүдээр баян. Хүнэй бэедэ аргагүй туһатай тус зүйлнүүд гэдэһэ доторые элүүржүүлдэг гэжэ мэдээжэ. Нарин ба бүдүүн, мухар гэдэһэнүүдһээ хүнэй бэеын иммунитет сэхэ дулдыдадаг гэжэ эмшэд тэм­дэглэдэг. Тэрэ ушараар ковид үбшэнэй дэлгэрһэн сагта олон хүнүүд лакто – бифидобактеринүүдтэй үнэтэй сэнтэй БАДуудые абажа уудаг байһан юм. Харин һайн шанарай аарсан дорогүй һайнаар туһалха аргатай гэжэ тоосоогүй.

Аарсанай бүридэлдэ ородог һүнэй кислота хүнэй гэдэһэ доторой үжэһэн гашалһаниие һалгадаг. Тэ- рэнэйнь ашаар туһатай бактеринүүд олоороо үдэжэ, элдэб халдабарита үбшэнгүүдэй бактеринүүдһээ аршалдаг гэжэ элирүүлэгдэһэн.

Үшөө аарсанай жэнхэни бодото антибиотигуудынь элдэб олон аюултай үбшэнгүүдые тараадаг микробуу­дые саража һалгадаг. Жэшэ­энь, туберкулёз үбшэнэй “Кохой палочкануудые” үгы хэдэг гэжэ эли.

Аарса уухада, хото гэдэһэнэй түлхисэ агшалгань һайжаржа, хии хөөрэлгэ номгордог. Тус гайхамшагта ундан В бүлэгэй (илангаяа В2) болон А, D, Е витаминуудаар ба кальций, фосфор, магний, гэһэн шухала зүйлнүүдээр баян. Үшөө аарсан соо, түүхэй һүнтэй сасуулбал, 7-11 дахин ехэ юугээршье һэлгэгдэдэггүй шухала аминокислотанууд бии.

Бэедэ хүнгэн бэлээр шэнгэдэг кальций гэһэн сэнтэй минерал аарсанай бүридэлдэ ородог һэн тула хүнэй яһа бүхэжүүлдэг, остеопороз үбшэнһөө эрхимээр аршалдаг юм. Тиигээд эгээл шухалань - аарсые үргэлжэ, удаан таһалдуулангүй ууха хэрэгтэй.

Наһа утадхадаг сэгээ

Үшөө скифүүдэй үеһөө эхилжэ, гүүнэй һүн – сэгээ - хүнэй бэедэ шадал тэнхээ оруулдаг ба наһа утадхадаг эгээл хүсэтэй ундан гээд суур­хадаг. Олон һамгадтай Мон­голой хаанууд болон баян түшэмэлнүүд заабол эрхим гүүнүүдһээ бүридэһэн адуун һүрэгүүдтэй байдаг һэн ха. Сэгээ гээшэ бүһэтэйшүүлэй хүсые шангадхадаг гээд урдын сагһаа сэгнэгдэдэг түүхэтэй. Үшөө мянган жэлэй саада тээ Персиин алдар суута эрдэмтэн ба аргашан Авиценна суухадаа шулуутай хүниие сэгээгээр аргалһан тухайгаа бэшэһэн байна.

XIX зуун жэлдэ Россида сэгээгээр эмнэлгэ ехээр дэлгэрһэн гэжэ эли. Алек­сандр Пушкин, Лев Толстой, Иван Аксаков, Антон Чехов, Владимир Даль болон бусад олон элитэ хүнүүд сэгээе үндэрөөр сэгнэдэг, үргэлжэ уудаг байһан түүхэтэй.

Сэгээ гээшэ бүһэтэй- шүүлэй бэлгын гормонуудые ехэ болгон үрэжүүлдэг, шуһанай, лимфын, хотын шүүһэнэй бүридэл һайжа- руулдаг гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд гэршэлдэг.

Гүүнэй һүн үнеэнэй һүнһөө 10 дахин витаминуудаар ба минералнуудаар баян гэжэ эли. Эмшэдэй зүбшөөлөөр, сэгээе үлүү ехээр уухань хорюултай: үдэрэй 1-1,5 стакан хэмжээтэй.

Манай элинсэгүүд сэгээ унданда айхабтар гамтайгаар, нангин зүйлдэл ханда­даг байһан заншалтай юм. Нэгэ хэды дуһалшье газарта адхахань сээртэй һэн ха.