Ород, буряадшье үхибүүд тэгшэ үзэнэ

Һүүлэй хоёр жэлэй ху­гасаада мүнөө үеын эгээл түрүү түхеэрэлгэнүүдээр, хэрэгсэлнүүдээр хүсэд дүүрэн хангагдаһан һургуулиин, хүүгэдэй сэ­сэрлигэй шэнэ байшангууд, буряад гэрэй түхэлтэй Тами­рай тэмсээнүүдэй түхэреэн ехэ байшан ашаглалгада тушаагдаһан юм. Нёдон­до Константин Ушинскиин нэрэмжэтэ шэнэ 2-дохи һургуули үүдэнүүдэй сэлеэ һэн. Тиигэжэ эндэ хоёр дун­да һургуулиин хүдэлжэ бай­гаашье һаань, һурагшадай тоо олон. Жэшээнь, баһал ан­ханайнь һургуулида нэмэлтэ гурбан дабхартай шэнэ бай­шантай болоһоншье һаань, аяар 1817 һурагшад хоёр ээлжээндэ һурана. Энэ ехэ һургуулида Буряад хэлэнэй габшагай һара яажа үнгэржэ байнаб гэжэ манай сурбал­жалагша һонирхожо, энэ һургуулиин буряад хэлэнэй багшанарай методическа нэ­гэдэлэй түрүүлэгшэ Светла­на Геннадьевна Логиноватай хөөрэлдөө.

“Булаг мэтэ бурьялдаг буряад хэлэмнай”

- Светлана Геннадьевна, мүнөө Буряад хэлэнэй габ­шагай һара үнгэржэ байна. Танай һургуулида энэ һара яажа үнгэргэгдэжэ байнаб?

- Манай һургуулида буряад хэлэндэ зорюулагдаһан гэхэ гү, али зүбөөр хэлэбэл, буряад хэлээрээ ябуулаг­дадаг хэмжээ ябуулганууд ганса габшагай һарадал үнгэргэгдэнэ бэшэ, “Булаг мэтэ бурьялдаг буряад хэлэм­най” гэжэ нэрлэгдэһэн бу­ряад хэлэнэй хэмжээ ябуулганууд бүхэли жэл соогоо үнгэргэгдэжэ байдаг гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. Тиигээд лэ аймаг соомнай, уластам­най ямар хэмжээ ябуулганууд буряадаар үнгэргэгдэнэб, манай һурагшад алба хабаададаг.

Буряад хэлэнэй габшагай һара тухай онсолон хэлэ­бэл, габшагай һарын нээл­тэ һонирхолтойгоор үнгэргөөбди. Ганса буряад хэлэ­нэй багшанар бэшэ, бүхы багшанарнай эдэбхитэйгээр хабаадаа. Мүн баһа бүхы хэмжээ ябуулгануудтамнай түрэлхиднай тон эдэбхитэй­гээр хабаададаг гэжэ тэмдэглэлтэй. Асуудал-харюугай нааданууд, заншалта шагай нааданууд үнгэргэгдэжэ бай­на. Гэрэлма Владимировна Гончикова багшамнай эхин ангинуудай һурагшадта хо­ниной нооһоор урлалнуу­даар мастер-хэшээлнүүдые үнгэргэжэ эхилээ. Ёохорнуудаа хатарнабди, дуунуудаа сээжэлдэнэбди, таабаринуудые таалсанабди, уран ун­шалганууд үнгэрнэ.

Технологиин багша Ната­лья Петровна Оскорбинатай хамта хэдэн жэлэй туршада һонин түсэлнүүдые ябуул­набди. Саарһануудаар ехэ зохид зурагуудые (квиллинг) бүтээнэбди. Олон түсэлнүүд зохёогдожо, “Буряад угалза”, “Угай баялиг”, “Будаадын ша­жанай найман эрдэни” гэһэн түсэлнүүд бэелүүлэгдээ. Эдэ бүтээлнүүд уласхоорон­дын, Буряад Уласай харал­гануудта үндэр сэгнэлтэдэ хүртэдэг. Үнгэрһэн амарал­тын үдэрнүүдтэ Цыренжап Сампиловай нэрэмжэтэ Уран зурагай музейдэ эхин ангиин һурагшад багшанар­таяа энэл шэглэлээр мастер- хэшээл үнгэргөө.

- Светлана Геннадьевна, аймагайшье, уласайшье хэм­жээндэ үнгэргэгдэдэг хэм­жээ ябуулгануудта һурагшаднай хабаададаг гэжэ хөөрэбэт, хэды жэшээ дур­дыт даа. Тиигээд ямар ам­жалтанууд туйлагдааб?

- Үнгэрһэн жэлэй мар­тын 1-дэ Ивалгын аймагай Поселиин һургуулида Гэр бүлын жэлдэ зорюулһан “Гэр бүлын нүлөө” гэһэн мүрысөөндэ түрүүлээ һэмди. Хурамхаанһаа гарбалтай Батор Санхиров “Эдир баа­тар” боложо эрхимлээ. Ахын аймагһаа угтай Дарима Таб­харовамнай “Гуурһанай гур- бан нюусада” түрүүлжэ га­раа һэн. “Блогерой нэгэ үдэр” гэһэн мүрысөөндэ басагаднай 2-дохи һуури эзэлжэ, ехэтэ баярлаа бэлэй. Юнрин Шагжеев гэжэ бэрхэ шабитайбди. Угаараа Захаа- минай Хамниһаа гарбалтай Юнрин 4-дэхидэ һуража байхадаа, бүхэроссиин “Ород соёл тухай түрэл хэ­лээрээ эрхим найруулга” гэһэн мүрысөөндэ хабаа­дажа, Александр Пушки­най онтохонууд намда ямар нүлөө үзүүлээб гэжэ бэшэ­эд, 1-дэхи шатын лауреат болоо һэн. Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шангай дипло­мант боложо, Арина Аюши­на шалгарһан юм. “Үльгэрэй орон” мүрысөөндэ Юмжана Норбоева Гран-при шагнал абажа шадаа һэн. Харин За­ято Цыбенов тэндэл 3-да­хиие эзэлжэ шадаһан юм. Энэл мүрысөөндэ түгэсхэлэй шатада мүрысэһэн табан эр­химэй дунда манай гурбан һурагшад тэмсэһэн юм гэжэ омогорходогбди.

2022 ондо Буряад Ула­сай Толгойлогшын «Yндэhэн хэлэнэй үлзы хэшэг» гэһэн уласай мүрысөөндэ хабаада­жа, «Буряад Уласта гүрэнэй буряад хэлэ зааха програм­ма бэелүүлдэг эрхим ниитэ һуралсалай эмхи» гэжэ шэ­глэлээр буряад хэлэ, соёл сахин хүгжөөлгэдэ хубитаяа оруулдаг манай һургуули 22 мянган түхэригэй шангаар урмашуулагдаа һэн. Тэрэ мүнгэндөө һуралсалдаа хэрэглэхэ, буряад хэлэ үзэхэ, хүгжөөхэ хэдэн наадануу­дые абаа һэмди. Тиигээд буряад хэлээрээ нэмэлтэ хэшээлнүүдые үнгэргэжэ байха хоёрдохи таһаг аба­ад, үнэхөөрөөл буряад хэ­лэеэ, үндэһэн соёлоо сахин хүгжөөхэ оршон, эрхэ байдал зохёожо байнабди.

- Зай, Светлана Геннадьев­на, танай һургуулиин бэр­хэ шабинар аймагтаашье, уластаашье үнгэргэгдэдэг мүрысөөнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаададаг, эрхимээр һурадаг. Тиихэдээ бэшэ багшанартнайшье, түрэлхидшье баһал эдэбхи­тэйгээр бүхы хэрэгүүдтэ ха­баадана гэжэ ойлгобобди. Буряад арадайнгаа эгээл ехэ Сагаан һарын найрые яажа үнгэргэдэгөө тобшо­хоноор хөөрэжэ үгыт даа.

- Сагаан һарадаа одоол олон ехэ хэмжээ ябуулга­нуудые һонирхолтойгоор үнгэргэхые оролдодогбди. Һурагшаднайшье, багшанар­найшье, түрэлхидшье энэ найраа хүлеэжэ, бэлэдхэл ябуулжал байдаг. Мүнөө жэл­най ородоор “високосно”, буряад жэлнай баһал үлүү 13- дахи һаратай юм; тиимэһээ аяар мартын 1-дэ сагаалхаб­дил даа гэжэ ойлгуулһамни, ямар орой юм гэжэ голхо­роошье һаа, “нет худа без добра” – бэлдэхэ саг ехэ юм байна, үшөөл һайнаар най­ртаа бэлдэхэбди гэлсээбди.

Энэл хэмжээ ябуулгануудта хэн-янгүй бултадаа хабаа­дадаг: ёохор хатархамнай гү, шагай наадахамнай гү, дуу хангюурдахамнай гү, шүлэг уранаар уншахамнай гү, уран зурагуудаа дэлгэхэм­най гү гээд лэ эхилшэдэг!

Энэл үедэ түрэлхиднай бүри ехээр эдэбхижэдэг.

 

 Хэниишье иигыт-тиигыт даа гэжэ хэлэлтэгүй, бултадаал хабаадахые оролдодог. Одоол эндэ ород үхибүүдэймнай түрэлхид шалгардаг: элдэб үнгын хоол үхибүүдээрээ бэлдэхэһээ гадна, манайнгаа үнгэргэдэг мастер-классуудта ерэжэ, бууза, банша, бообо хэжэ һурадаг. Заа, бултадаа һураа ха юм даа гэхэдэ, жэл бүхэндэ шэнэ түрэлхид бидэ һураха байгаабди, тэрэ мастер- классаа үнгэргыт даа гэжэ хандажал байдаг.

Үшөө нэгэ ехэ гэхэдэ – бүри ехэ, һонин гэхэдэ – бүришье һонин дэмбэрэл­тэй ехэ, минии һанахада, тон ехэ буян хэшэгтэй үйлэ хэрэг бүтээгээ һэмди: Улаан-Үдын үри үхибүүдэй ниигэмэй- элүүржүүлгын түбтэ “Сагаан һарын баярай туулмагуудые” хүндэтэйгөөр дамжуулан ба­рюулаабди. Энэ буянта хэ­рэгтэ бултадаа: һурагшад, багшанар, түрэлхид эбтэй эетэйгээр хабаадаа гэжэ он­солон тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Уран гартай эжынэрнай дал­гын мүнһэнүүдые уран го­ёор оёжо, тэдэнииень бидэ бүгэдэн эгээл дуратай амтан эдеэнүүдээрээ дүүргээбди. Тиигэжэ 120 иимэ мүнһэ бүридхүүлжэ, тэдэ үхибүүдтэ дамжуулһамнай, яатараа ба­ярлаа һэм – ямар үгэнүүдээр хэлэхэбши. Ямар ехэ хэрэг бүтээбэбибди, буян үйлэдэбэ гээшэбибди гэжэ шабина­раймнайшье баярлаһаниие хэлэлтэгүйл даа.

- Светлана Геннадьев­на, танай һургуули ехэ, ша­бинар олон гээд лэ, эдэ бүхы хэмжээ ябуулгануудаа һургуули соогоо урагшатай урматайгаар үнгэргэһэмнай болоо даа, бурхан хараа даа (Һама һахюуһамнай хараба даа, мүндэлһэн жэлнай һайн һайханаар үнгэрхэ гээд лэ, зариман һанаагаа амарша­даг) гээд лэ үнгэршэдэг бай­гаа бэзэт гэжэ һанагдахаар хөөрэжэрхибэт?

- Сэнгэ Цыренович, хүлисыт, хөөрөөгөө үшөө дүүргээгүйлби. Мандатнай холо ойроһоо айлшад буужал бай­даг. Эндэхи-тэндэхи буряадуудай ерэжэ, дүй дүршэлнүүдээрээ хубаалдаха гэһэниинь ойлгосотой. Харин тиихэдэ нёдондо үнгэрһэн Сагаан һарада Эрхүү можын аяар тэндэхи Ангарск хотын түлөөлэгшэд айлшалжа ерээ гэхэдэ, юун гэхэбта?!

- Светлана Геннадьевна, Ангарск хото гээшэмнай, минии мэдэхээр даа, оршон тойроноо бузарладаг олон янзын химиин заводуудтай, эндэ тэндэһээ буужа ерэһэн олон ондоо яһатантай гэжэ ойлгодогби. Теэд юун гээд Буряад оронииемнай, гэн гэхэһээ хаана байһан Ивал­гын Сотниково нютагые, Сотниковой анханай дун­да һургуулиин шабинартай танилсахаяа шэлээ юм, гай­халтай?

- Хари гыш, тиимэ ехээр сууда гарашаһан бэшэбдил даа. Юун-хүүн гээдшье яа­лай, холын айлшад буухань гэхэдэнь, Михаил Юрьевич Доржиев захиралһаань, тэ­рэнэй орлогшо Валерий Цырендоржиевичһаа эхи­лээд лэ, бултадаа оролдожо, буряад һайхан заншалаа­раа - алда ехэ хадагуудаа­раа, сагаан һайхан эдеэгээрээ холынгоо айлшадые угтаабди. Тиигээд хайшан гэжэ буряадууд сагаалдаг юм гэжэ харахаяа, мэдэхэ­еэл танда хүрэжэ ерээбди гэжэрхихэдэнь, буряад хэлэ­нэйл багшанарта бүхы ажа­лай буужа ерэһэниинь ойл­госотой бэзэ. Сагаан һараяа үнгэргэжэ байһан бидэ энэ айлшалалгые мэтэр доронь түсэлдөө оруулжа, аятай зо­хидоор бүхы хэмжээ ябуул­гануудаа үнгэргөө бэлэйбди. Тиихэдээ холынгоо айлшад­та анхарал гээшэеэ хандуу­лаал гээшэбди. Ёһо заншал­нуудаа харуулхаһаа гадуур, ёохортоо һургаабди, тиигээд яажа заншалта буряад бообо болгохоб гэһэн мастер-класс эб хамта үнгэргэжэ, бултадаа баярлаабди. Үдэшэхэдөө тэ­дээндээ заншалта туулма­гуудаа барюулхаһаа гадна, өөһэдынь болгоһон бообо барюулхадамнай ехэтэ ба­ярлажа: “Бидэ өөһэдөө боо- бо хэжэ шадаха болообди, гэртээ ошоод, бэшэнээ иимэ амтатай хоолоор хүндэлжэ байхабди!” – гэжэ баяр баяс­халангаа мэдүүлхэдэнь, би- дэшье тон ехээр баярлаа бэ­лэйбди.

- Светлана Геннадьев­на, ганса габшагай һарада бэшэ, һуралсалай бүхэли жэлэй хугасаада буряад хэ­лэеэ сахин хүгжөөхэ ажал урагшатай урматайгаар ябуулжа байнат гэжэ ойл­гобобди. Харин мүнөө сэ­бэр һуралсал тухай танһаа асуухамни. Энэ асуудал бүри ехээр юундэ намайе һонирхуулнаб гэхэдэ, ми­нии зээ Солтана танай шаби ха юм!

- Энэ асуудалтнай үнэхөөрөө хүндэхэн асуудал. Юундэб гэхэдэ, манай һургуулида “Буряад хэлэн” үндэһэн хэлэн бэшэ, харин гүрэнэй хэлэн гэжэ үзэгдэдэг. Тиихэдээ буряад уран зо­хёол үзэхэ саг юрэдөөшье үгтэдэггүй. Харин буряад хэлэ үзэлгэдэ 1-дэхи ангиһаа 4-дэхи хүрэтэр долоон хо­ногтоо нэгэл час – нэгэл хэ­шээл үгтэнэ! Хүндэтэ уншаг­шад, бодоод үзыт даа – до­лоон хоногой туршада орой­доол 40 минута соо “Гени Ленинэйшье ухаатай сэсэн мэргэн багша” юун гээшые үхибүүндэ ойлгуулжархихаб даа. Теэд яахабши, иимэл гу­рим журамай байһан хойно иигэжэл хүдэлнэбдил даа. Харин 5-дахи ангиһаа 9-дэхи анги хүрэтэр 2 час үгтэдэг – тэрэньшье болоол даа гээд лэ, ажал хэрэгээ ябуулжал байнабдил даа.

- Ажалаа ябуулжал бай- набди гэхэдээ, танай һур- гуулида хэды багшанар бу­ряад хэлэ заанабта?

- 1817 һурагшадтай энэ ехэ һургуулида дүрбэн лэ баг­шанар буряад хэлэ заанабди. Аха захатамнай болохо Ма­рия Ильинична Мормоевам­най Орос Уласай болбосо­ролой болон хүмүүжүүлгын хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ юм. Соёлма Валерьевна Дагбаева багшамнай мэнэ һая һурагшадай хэрэглэхэ “Мон­гол-буряад” толи зохёожо, Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй һайшаал магтаалда хүртөө. Гэрэлма Владимировна Гончиковамнай һая ерэһэншье һаа, урид хүдэлжэ ябаһан баян дүршэлтэйб гэжэ харуулаа, мастер-хэшээлнүүдые шэнэ ёһоор үнгэргэхэ бүри һайн шадалтай юм.

- Иимэл дүрбэн бэрхэ багшанар Сотниково ню­тагай үхибүүдтэ буряад хэлэ ойлгуулхые оролдожо байнад ха юмта даа. Теэд, минии мэдэхээр, уряа ур­данай анханай ород ха­сагуудай энэ нютагта бу­ряад хэлэ яажа заажа, дэлгэрүүлжэ байһантнай ехэтэ һонирхуулна.

- Сэнгэ Цыренович, тон зүбөөр энэ шахардуу байдал тобойлгобот. Манай Ивалгын аймагта – Хамбын хүреэнэй ехэ аймагта захаһаан эхилээд, үндэһэн буряад нюта­гууд ха юм даа. Теэд лэ ма­най Сотниково тухай иигэжэ хэлэжэ болохогүй. Юундэб гэхэдэ, Сотниково гэжэ нэ­рэмнайшье өөрөө сэхэ хэлэ­нэ ха юм - хасагуудай нютаг! Зүблэлтэ засагай хойшоо ха­ража, хамтын ажахынуудай бутаран һалахада, ажалгүй үлэһэн хүдөөгөөрхинэй, илангаяа залуушуулай наашаа, түб руу дүхэжэ һүгнэ ерэһэниинь гайхалгүй. Мүн лэ үри үхибүүдэйнгээ һаадгүй ажалдаа ябажа бай­хыень аша зээнэрээ харал­сахаяа ерэһэн төөбии таа­байнарайшье нүүдэл ха юм даа. Тиихэдээ анханай буряад нютагуудтал һуурижахаяа эрмэлзэһэниинь ойл­госотой. Харин манай ан­ханай хасаг Сотниководо хэн ерэхэб даа гэхэдэ, эндэ эхилхэдээ, танай хэлэһээр, ойро дүхүүень болон шабар шабхай, утаа уняар үгыень ойлгоһон буряадууд һүүлэй үедэ баһал һуурижажа байн­хай. Тиимэһээ бэшэнһээ ехэ дутуугүй буряад үхибүүдтэй - һурагшадтайбдил даа.

- Эндэһээл удхатай тон гүнзэгы гэхэ гү, али ша­хардуухан асуудал гаража ерэнэ. Светлана Геннадьев­на, үндэһөөрөө ород энэ нютагта буряад хэлэ зааха гээшэ хүндэхэн хэрэг гэжэ хэншье ойлгоно. Гэн гэхэдэ, буряад хэлэ үзэлгэмнай хүн бүхэнэй һайн дураар гэжэ хууляар баталаатай ха юм! Энэ ехэ “дабаае” яажа дабаабта?

- Буряад хэлэ үзэхэ гээ­шэ һайн дуранай гэжэ улас түрын хуули абтаатай ха юм даа. Ушар иимэһээ Сотни­ково нютагай олон түрэлхид буряад хэлэ үзэхэгүйбди, энэ хэлэн манда хэрэггүй, тии­гэхын орондо олондо хэрэг­тэй англи хэлэндэ саг ехээр үгэгты гэһэн мэдүүлгэнүүд олоор ороо һэн. Тиигэхэ­дэнь бидэ Буряад орондо ажаһууһан хойноо - ямаршье яһатанай хэншье бай - бу­ряад хэлэ болон соёл булта бүгэдэндэ мэдэхэ хэрэгтэйл даа гэжэ ойлгуулжа шадааб­дил даа. Тиигээд лэ манай һургуулида хэн-янгүй булта үхибүүд буряад хэлэ үзэнэл даа.

- Энээнэйл түлөө та бүгэдэндэ, буряад хэлэнэй хүндэтэ багшанарта, баяр баясхалангаа һайн һай- ханаар мэдүүлнэбди. Та бүгэдэнэй иигэжэл ажаллажа байхада, буряад хэлэмнай хэтэдээ мүхэхэгүй гэһэн найдал сэдьхэлдэ батаар түрэнэ. Энэ хөөрэлдөө аятай һайханаар үнгэргэһэндөө, тандаа баярые хүргөөд, ажал хэрэгтэтнай үндэр ам­жалта хүсэе!