Һүүлэй хоёр жэлэй хугасаада мүнөө үеын эгээл түрүү түхеэрэлгэнүүдээр, хэрэгсэлнүүдээр хүсэд дүүрэн хангагдаһан һургуулиин, хүүгэдэй сэсэрлигэй шэнэ байшангууд, буряад гэрэй түхэлтэй Тамирай тэмсээнүүдэй түхэреэн ехэ байшан ашаглалгада тушаагдаһан юм. Нёдондо Константин Ушинскиин нэрэмжэтэ шэнэ 2-дохи һургуули үүдэнүүдэй сэлеэ һэн. Тиигэжэ эндэ хоёр дунда һургуулиин хүдэлжэ байгаашье һаань, һурагшадай тоо олон. Жэшээнь, баһал анханайнь һургуулида нэмэлтэ гурбан дабхартай шэнэ байшантай болоһоншье һаань, аяар 1817 һурагшад хоёр ээлжээндэ һурана. Энэ ехэ һургуулида Буряад хэлэнэй габшагай һара яажа үнгэржэ байнаб гэжэ манай сурбалжалагша һонирхожо, энэ һургуулиин буряад хэлэнэй багшанарай методическа нэгэдэлэй түрүүлэгшэ Светлана Геннадьевна Логиноватай хөөрэлдөө.
“Булаг мэтэ бурьялдаг буряад хэлэмнай”
- Светлана Геннадьевна, мүнөө Буряад хэлэнэй габшагай һара үнгэржэ байна. Танай һургуулида энэ һара яажа үнгэргэгдэжэ байнаб?
- Манай һургуулида буряад хэлэндэ зорюулагдаһан гэхэ гү, али зүбөөр хэлэбэл, буряад хэлээрээ ябуулагдадаг хэмжээ ябуулганууд ганса габшагай һарадал үнгэргэгдэнэ бэшэ, “Булаг мэтэ бурьялдаг буряад хэлэмнай” гэжэ нэрлэгдэһэн буряад хэлэнэй хэмжээ ябуулганууд бүхэли жэл соогоо үнгэргэгдэжэ байдаг гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. Тиигээд лэ аймаг соомнай, уластамнай ямар хэмжээ ябуулганууд буряадаар үнгэргэгдэнэб, манай һурагшад алба хабаададаг.
Буряад хэлэнэй габшагай һара тухай онсолон хэлэбэл, габшагай һарын нээлтэ һонирхолтойгоор үнгэргөөбди. Ганса буряад хэлэнэй багшанар бэшэ, бүхы багшанарнай эдэбхитэйгээр хабаадаа. Мүн баһа бүхы хэмжээ ябуулгануудтамнай түрэлхиднай тон эдэбхитэйгээр хабаададаг гэжэ тэмдэглэлтэй. Асуудал-харюугай нааданууд, заншалта шагай нааданууд үнгэргэгдэжэ байна. Гэрэлма Владимировна Гончикова багшамнай эхин ангинуудай һурагшадта хониной нооһоор урлалнуудаар мастер-хэшээлнүүдые үнгэргэжэ эхилээ. Ёохорнуудаа хатарнабди, дуунуудаа сээжэлдэнэбди, таабаринуудые таалсанабди, уран уншалганууд үнгэрнэ.
Технологиин багша Наталья Петровна Оскорбинатай хамта хэдэн жэлэй туршада һонин түсэлнүүдые ябуулнабди. Саарһануудаар ехэ зохид зурагуудые (квиллинг) бүтээнэбди. Олон түсэлнүүд зохёогдожо, “Буряад угалза”, “Угай баялиг”, “Будаадын шажанай найман эрдэни” гэһэн түсэлнүүд бэелүүлэгдээ. Эдэ бүтээлнүүд уласхоорондын, Буряад Уласай харалгануудта үндэр сэгнэлтэдэ хүртэдэг. Үнгэрһэн амаралтын үдэрнүүдтэ Цыренжап Сампиловай нэрэмжэтэ Уран зурагай музейдэ эхин ангиин һурагшад багшанартаяа энэл шэглэлээр мастер- хэшээл үнгэргөө.
- Светлана Геннадьевна, аймагайшье, уласайшье хэмжээндэ үнгэргэгдэдэг хэмжээ ябуулгануудта һурагшаднай хабаададаг гэжэ хөөрэбэт, хэды жэшээ дурдыт даа. Тиигээд ямар амжалтанууд туйлагдааб?
- Үнгэрһэн жэлэй мартын 1-дэ Ивалгын аймагай Поселиин һургуулида Гэр бүлын жэлдэ зорюулһан “Гэр бүлын нүлөө” гэһэн мүрысөөндэ түрүүлээ һэмди. Хурамхаанһаа гарбалтай Батор Санхиров “Эдир баатар” боложо эрхимлээ. Ахын аймагһаа угтай Дарима Табхаровамнай “Гуурһанай гур- бан нюусада” түрүүлжэ гараа һэн. “Блогерой нэгэ үдэр” гэһэн мүрысөөндэ басагаднай 2-дохи һуури эзэлжэ, ехэтэ баярлаа бэлэй. Юнрин Шагжеев гэжэ бэрхэ шабитайбди. Угаараа Захаа- минай Хамниһаа гарбалтай Юнрин 4-дэхидэ һуража байхадаа, бүхэроссиин “Ород соёл тухай түрэл хэлээрээ эрхим найруулга” гэһэн мүрысөөндэ хабаадажа, Александр Пушкинай онтохонууд намда ямар нүлөө үзүүлээб гэжэ бэшээд, 1-дэхи шатын лауреат болоо һэн. Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ шангай дипломант боложо, Арина Аюшина шалгарһан юм. “Үльгэрэй орон” мүрысөөндэ Юмжана Норбоева Гран-при шагнал абажа шадаа һэн. Харин Заято Цыбенов тэндэл 3-дахиие эзэлжэ шадаһан юм. Энэл мүрысөөндэ түгэсхэлэй шатада мүрысэһэн табан эрхимэй дунда манай гурбан һурагшад тэмсэһэн юм гэжэ омогорходогбди.
2022 ондо Буряад Уласай Толгойлогшын «Yндэhэн хэлэнэй үлзы хэшэг» гэһэн уласай мүрысөөндэ хабаадажа, «Буряад Уласта гүрэнэй буряад хэлэ зааха программа бэелүүлдэг эрхим ниитэ һуралсалай эмхи» гэжэ шэглэлээр буряад хэлэ, соёл сахин хүгжөөлгэдэ хубитаяа оруулдаг манай һургуули 22 мянган түхэригэй шангаар урмашуулагдаа һэн. Тэрэ мүнгэндөө һуралсалдаа хэрэглэхэ, буряад хэлэ үзэхэ, хүгжөөхэ хэдэн наадануудые абаа һэмди. Тиигээд буряад хэлээрээ нэмэлтэ хэшээлнүүдые үнгэргэжэ байха хоёрдохи таһаг абаад, үнэхөөрөөл буряад хэлэеэ, үндэһэн соёлоо сахин хүгжөөхэ оршон, эрхэ байдал зохёожо байнабди.
- Зай, Светлана Геннадьевна, танай һургуулиин бэрхэ шабинар аймагтаашье, уластаашье үнгэргэгдэдэг мүрысөөнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаададаг, эрхимээр һурадаг. Тиихэдээ бэшэ багшанартнайшье, түрэлхидшье баһал эдэбхитэйгээр бүхы хэрэгүүдтэ хабаадана гэжэ ойлгобобди. Буряад арадайнгаа эгээл ехэ Сагаан һарын найрые яажа үнгэргэдэгөө тобшохоноор хөөрэжэ үгыт даа.
- Сагаан һарадаа одоол олон ехэ хэмжээ ябуулгануудые һонирхолтойгоор үнгэргэхые оролдодогбди. Һурагшаднайшье, багшанарнайшье, түрэлхидшье энэ найраа хүлеэжэ, бэлэдхэл ябуулжал байдаг. Мүнөө жэлнай ородоор “високосно”, буряад жэлнай баһал үлүү 13- дахи һаратай юм; тиимэһээ аяар мартын 1-дэ сагаалхабдил даа гэжэ ойлгуулһамни, ямар орой юм гэжэ голхороошье һаа, “нет худа без добра” – бэлдэхэ саг ехэ юм байна, үшөөл һайнаар найртаа бэлдэхэбди гэлсээбди.
Энэл хэмжээ ябуулгануудта хэн-янгүй бултадаа хабаададаг: ёохор хатархамнай гү, шагай наадахамнай гү, дуу хангюурдахамнай гү, шүлэг уранаар уншахамнай гү, уран зурагуудаа дэлгэхэмнай гү гээд лэ эхилшэдэг!
Энэл үедэ түрэлхиднай бүри ехээр эдэбхижэдэг.
Хэниишье иигыт-тиигыт даа гэжэ хэлэлтэгүй, бултадаал хабаадахые оролдодог. Одоол эндэ ород үхибүүдэймнай түрэлхид шалгардаг: элдэб үнгын хоол үхибүүдээрээ бэлдэхэһээ гадна, манайнгаа үнгэргэдэг мастер-классуудта ерэжэ, бууза, банша, бообо хэжэ һурадаг. Заа, бултадаа һураа ха юм даа гэхэдэ, жэл бүхэндэ шэнэ түрэлхид бидэ һураха байгаабди, тэрэ мастер- классаа үнгэргыт даа гэжэ хандажал байдаг.
Үшөө нэгэ ехэ гэхэдэ – бүри ехэ, һонин гэхэдэ – бүришье һонин дэмбэрэлтэй ехэ, минии һанахада, тон ехэ буян хэшэгтэй үйлэ хэрэг бүтээгээ һэмди: Улаан-Үдын үри үхибүүдэй ниигэмэй- элүүржүүлгын түбтэ “Сагаан һарын баярай туулмагуудые” хүндэтэйгөөр дамжуулан барюулаабди. Энэ буянта хэрэгтэ бултадаа: һурагшад, багшанар, түрэлхид эбтэй эетэйгээр хабаадаа гэжэ онсолон тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Уран гартай эжынэрнай далгын мүнһэнүүдые уран гоёор оёжо, тэдэнииень бидэ бүгэдэн эгээл дуратай амтан эдеэнүүдээрээ дүүргээбди. Тиигэжэ 120 иимэ мүнһэ бүридхүүлжэ, тэдэ үхибүүдтэ дамжуулһамнай, яатараа баярлаа һэм – ямар үгэнүүдээр хэлэхэбши. Ямар ехэ хэрэг бүтээбэбибди, буян үйлэдэбэ гээшэбибди гэжэ шабинараймнайшье баярлаһаниие хэлэлтэгүйл даа.
- Светлана Геннадьевна, танай һургуули ехэ, шабинар олон гээд лэ, эдэ бүхы хэмжээ ябуулгануудаа һургуули соогоо урагшатай урматайгаар үнгэргэһэмнай болоо даа, бурхан хараа даа (Һама һахюуһамнай хараба даа, мүндэлһэн жэлнай һайн һайханаар үнгэрхэ гээд лэ, зариман һанаагаа амаршадаг) гээд лэ үнгэршэдэг байгаа бэзэт гэжэ һанагдахаар хөөрэжэрхибэт?
- Сэнгэ Цыренович, хүлисыт, хөөрөөгөө үшөө дүүргээгүйлби. Мандатнай холо ойроһоо айлшад буужал байдаг. Эндэхи-тэндэхи буряадуудай ерэжэ, дүй дүршэлнүүдээрээ хубаалдаха гэһэниинь ойлгосотой. Харин тиихэдэ нёдондо үнгэрһэн Сагаан һарада Эрхүү можын аяар тэндэхи Ангарск хотын түлөөлэгшэд айлшалжа ерээ гэхэдэ, юун гэхэбта?!
- Светлана Геннадьевна, Ангарск хото гээшэмнай, минии мэдэхээр даа, оршон тойроноо бузарладаг олон янзын химиин заводуудтай, эндэ тэндэһээ буужа ерэһэн олон ондоо яһатантай гэжэ ойлгодогби. Теэд юун гээд Буряад оронииемнай, гэн гэхэһээ хаана байһан Ивалгын Сотниково нютагые, Сотниковой анханай дунда һургуулиин шабинартай танилсахаяа шэлээ юм, гайхалтай?
- Хари гыш, тиимэ ехээр сууда гарашаһан бэшэбдил даа. Юун-хүүн гээдшье яалай, холын айлшад буухань гэхэдэнь, Михаил Юрьевич Доржиев захиралһаань, тэрэнэй орлогшо Валерий Цырендоржиевичһаа эхилээд лэ, бултадаа оролдожо, буряад һайхан заншалаараа - алда ехэ хадагуудаараа, сагаан һайхан эдеэгээрээ холынгоо айлшадые угтаабди. Тиигээд хайшан гэжэ буряадууд сагаалдаг юм гэжэ харахаяа, мэдэхэеэл танда хүрэжэ ерээбди гэжэрхихэдэнь, буряад хэлэнэйл багшанарта бүхы ажалай буужа ерэһэниинь ойлгосотой бэзэ. Сагаан һараяа үнгэргэжэ байһан бидэ энэ айлшалалгые мэтэр доронь түсэлдөө оруулжа, аятай зохидоор бүхы хэмжээ ябуулгануудаа үнгэргөө бэлэйбди. Тиихэдээ холынгоо айлшадта анхарал гээшэеэ хандуулаал гээшэбди. Ёһо заншалнуудаа харуулхаһаа гадуур, ёохортоо һургаабди, тиигээд яажа заншалта буряад бообо болгохоб гэһэн мастер-класс эб хамта үнгэргэжэ, бултадаа баярлаабди. Үдэшэхэдөө тэдээндээ заншалта туулмагуудаа барюулхаһаа гадна, өөһэдынь болгоһон бообо барюулхадамнай ехэтэ баярлажа: “Бидэ өөһэдөө боо- бо хэжэ шадаха болообди, гэртээ ошоод, бэшэнээ иимэ амтатай хоолоор хүндэлжэ байхабди!” – гэжэ баяр баясхалангаа мэдүүлхэдэнь, би- дэшье тон ехээр баярлаа бэлэйбди.
- Светлана Геннадьевна, ганса габшагай һарада бэшэ, һуралсалай бүхэли жэлэй хугасаада буряад хэлэеэ сахин хүгжөөхэ ажал урагшатай урматайгаар ябуулжа байнат гэжэ ойлгобобди. Харин мүнөө сэбэр һуралсал тухай танһаа асуухамни. Энэ асуудал бүри ехээр юундэ намайе һонирхуулнаб гэхэдэ, минии зээ Солтана танай шаби ха юм!
- Энэ асуудалтнай үнэхөөрөө хүндэхэн асуудал. Юундэб гэхэдэ, манай һургуулида “Буряад хэлэн” үндэһэн хэлэн бэшэ, харин гүрэнэй хэлэн гэжэ үзэгдэдэг. Тиихэдээ буряад уран зохёол үзэхэ саг юрэдөөшье үгтэдэггүй. Харин буряад хэлэ үзэлгэдэ 1-дэхи ангиһаа 4-дэхи хүрэтэр долоон хоногтоо нэгэл час – нэгэл хэшээл үгтэнэ! Хүндэтэ уншагшад, бодоод үзыт даа – долоон хоногой туршада оройдоол 40 минута соо “Гени Ленинэйшье ухаатай сэсэн мэргэн багша” юун гээшые үхибүүндэ ойлгуулжархихаб даа. Теэд яахабши, иимэл гурим журамай байһан хойно иигэжэл хүдэлнэбдил даа. Харин 5-дахи ангиһаа 9-дэхи анги хүрэтэр 2 час үгтэдэг – тэрэньшье болоол даа гээд лэ, ажал хэрэгээ ябуулжал байнабдил даа.
- Ажалаа ябуулжал бай- набди гэхэдээ, танай һур- гуулида хэды багшанар буряад хэлэ заанабта?
- 1817 һурагшадтай энэ ехэ һургуулида дүрбэн лэ багшанар буряад хэлэ заанабди. Аха захатамнай болохо Мария Ильинична Мормоевамнай Орос Уласай болбосоролой болон хүмүүжүүлгын хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ юм. Соёлма Валерьевна Дагбаева багшамнай мэнэ һая һурагшадай хэрэглэхэ “Монгол-буряад” толи зохёожо, Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй һайшаал магтаалда хүртөө. Гэрэлма Владимировна Гончиковамнай һая ерэһэншье һаа, урид хүдэлжэ ябаһан баян дүршэлтэйб гэжэ харуулаа, мастер-хэшээлнүүдые шэнэ ёһоор үнгэргэхэ бүри һайн шадалтай юм.
- Иимэл дүрбэн бэрхэ багшанар Сотниково нютагай үхибүүдтэ буряад хэлэ ойлгуулхые оролдожо байнад ха юмта даа. Теэд, минии мэдэхээр, уряа урданай анханай ород хасагуудай энэ нютагта буряад хэлэ яажа заажа, дэлгэрүүлжэ байһантнай ехэтэ һонирхуулна.
- Сэнгэ Цыренович, тон зүбөөр энэ шахардуу байдал тобойлгобот. Манай Ивалгын аймагта – Хамбын хүреэнэй ехэ аймагта захаһаан эхилээд, үндэһэн буряад нютагууд ха юм даа. Теэд лэ манай Сотниково тухай иигэжэ хэлэжэ болохогүй. Юундэб гэхэдэ, Сотниково гэжэ нэрэмнайшье өөрөө сэхэ хэлэнэ ха юм - хасагуудай нютаг! Зүблэлтэ засагай хойшоо хаража, хамтын ажахынуудай бутаран һалахада, ажалгүй үлэһэн хүдөөгөөрхинэй, илангаяа залуушуулай наашаа, түб руу дүхэжэ һүгнэ ерэһэниинь гайхалгүй. Мүн лэ үри үхибүүдэйнгээ һаадгүй ажалдаа ябажа байхыень аша зээнэрээ харалсахаяа ерэһэн төөбии таабайнарайшье нүүдэл ха юм даа. Тиихэдээ анханай буряад нютагуудтал һуурижахаяа эрмэлзэһэниинь ойлгосотой. Харин манай анханай хасаг Сотниководо хэн ерэхэб даа гэхэдэ, эндэ эхилхэдээ, танай хэлэһээр, ойро дүхүүень болон шабар шабхай, утаа уняар үгыень ойлгоһон буряадууд һүүлэй үедэ баһал һуурижажа байнхай. Тиимэһээ бэшэнһээ ехэ дутуугүй буряад үхибүүдтэй - һурагшадтайбдил даа.
- Эндэһээл удхатай тон гүнзэгы гэхэ гү, али шахардуухан асуудал гаража ерэнэ. Светлана Геннадьевна, үндэһөөрөө ород энэ нютагта буряад хэлэ зааха гээшэ хүндэхэн хэрэг гэжэ хэншье ойлгоно. Гэн гэхэдэ, буряад хэлэ үзэлгэмнай хүн бүхэнэй һайн дураар гэжэ хууляар баталаатай ха юм! Энэ ехэ “дабаае” яажа дабаабта?
- Буряад хэлэ үзэхэ гээшэ һайн дуранай гэжэ улас түрын хуули абтаатай ха юм даа. Ушар иимэһээ Сотниково нютагай олон түрэлхид буряад хэлэ үзэхэгүйбди, энэ хэлэн манда хэрэггүй, тиигэхын орондо олондо хэрэгтэй англи хэлэндэ саг ехээр үгэгты гэһэн мэдүүлгэнүүд олоор ороо һэн. Тиигэхэдэнь бидэ Буряад орондо ажаһууһан хойноо - ямаршье яһатанай хэншье бай - буряад хэлэ болон соёл булта бүгэдэндэ мэдэхэ хэрэгтэйл даа гэжэ ойлгуулжа шадаабдил даа. Тиигээд лэ манай һургуулида хэн-янгүй булта үхибүүд буряад хэлэ үзэнэл даа.
- Энээнэйл түлөө та бүгэдэндэ, буряад хэлэнэй хүндэтэ багшанарта, баяр баясхалангаа һайн һай- ханаар мэдүүлнэбди. Та бүгэдэнэй иигэжэл ажаллажа байхада, буряад хэлэмнай хэтэдээ мүхэхэгүй гэһэн найдал сэдьхэлдэ батаар түрэнэ. Энэ хөөрэлдөө аятай һайханаар үнгэргэһэндөө, тандаа баярые хүргөөд, ажал хэрэгтэтнай үндэр амжалта хүсэе!