«Буряад үнэнэй» сэдхүүлшэд Үбэр Монголдо сүл газарнуудые заһаха талаар хэгдэжэ байһан ажалтай танилсаба

«Ногоон ерээдүй»

Үбэр Монголой Радио ба телевидениин хорооной эмхидхэһэн «Ногоон ерээдүй» гэһэн олон уласай сэдхүүлшэдэй хамтын сурбалжалгада Хитадай CCTV, Үбэр Монголой NMTV, Solongonews, Монголой MNB, «Боловсрол» телекомпанинууд ба мэдээсэлэй агентствэнүүд, мүн манай «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшан хабаадаба. Октябриин 14-эй үглөөгүүр Хүхэ-Хотодо бороо орохо шэнжэтэй... Хитад гүрэндэ оршон тойронхи байгаали хамгаалха талаар ямар юумэн хэгдэнэ гээшэб гэжэ элирүүлхэ зорилготойгоор сугларһан сэдхүүлшэд бороогой ороһые монгол туургатанайнгаа ёһоор үлзытэй һайхан тэмдэг гэжэ бодожо байбабди.

- Хубитай хүн хура борооноор гэдэг. Та бүгэдэн хура бороо дахуулжа ерэбэт. Намарай хуряалгын боложо байһан һайхан үедэ аянда мордохотнай. Жолооетнай милаажа, дүрөөетнай шангалжа, ганзага дүүрэн бусахыетнай үреэе, - гээд, «Ногоон ерээдүй» түсэл эмхидхэгшэдэй зүгһөө Булаг дарга хүсэбэ.

Бүхы дэлхэй дээрэ үрэжэлгүй элһэлиг газарнуудай талмай үргэн боложол байна. Энэ хадаа мүнөө үеын шухала бэрхэшээлнүүдэй нэгэн юм. Энээниие хайшан гэжэ шиидхэхэб гэһэн асуудал хүн түрэлтэнэй толгойн үбшэн болонхой. Юундэб гэхэдэ, энэ бэрхэшээлэй хойшолонгууд эдэй засагта эли бодо нүлөөлнэ, хохидол ушаруулна. Харин Хитад гүрэндэ элһэн манхантай тэмсэхэ талаар бодото амжалтанууд туйлагдана. Тэдээн бүхэнииень шудалха зорилготойгоор «Ногоон ерээдүй» түсэлдэ хабаадагшад үргэн уудам Үбэр Монгол ороноор арбаад үдэрэй туршада аяншалаабди.

Хитадай Ногоон хэрэм

Үбэр Монгол ороной харьяата газар дэбисхэрэй диилэнхи хубиие элһэн губи эзэлдэг юм. Албан ёһоной тоо баримтануудые дурдабал, ниитэ 1 183 мянган дүрбэлжэн километрэйнь 609 мянганиинь үрэжэлгүй элһэн хүрьһэтэй. Иимэ байдалда арад зон альгаа хабсараад һуугаагүй, хэр угһаа элһэлиг газараа элдүүрилхэ гэжэ оролдодог байһан түүхэтэй. Мүнөө энэ ажал гүрэнэй хэмжээндэ гаража, тусгаар хүтэлбэри болоод бэелүүлэгдэжэ байна. Хитадай ажаһуугшад Агууехэ Сагаан хэрэмдэ адли Ногоон хэрэм байгуулха гээд, элһэн таладаа элдэб ургамалнуудые, һөөг бургааһануудые, модонуудые һуулгана.

- Би эндэ, Муу-Ус гэжэ элһэн губида, түрэһэн хүм. Энэ газараа заһаха гэжэ үбгэ эсэгэнэрнай үеын үедэ оролдолго гаргаһаар ерэһэн. Теэд бүхы хүсэ шадалаа элсүүлжэ хэһэн хүдэлмэринь үнэндөө тиимэшье ашагтай байгаагүй. Элһэн гээшэ һалхинда туулгаад лэ, саг үргэлжэ нүүжэ байдаг ха юм. Тиимэһээ заһаад орхиһон газарнуудынь удангүй элһээр хушагдашадаг байгаа. Харин мүнөө нэгэ доро үргэн ехэ талмай дээрэ ажалнууд ябуулагдана. Энэнь одоошье ашагтай. Тиимэһээ эхэ нютагнай сэсэглэн һалбарха гэжэ этигэнэб, - гэжэ Ордос хотын Отог хушуунай ажаһуугша Цасан-Оргил урматайгаар мэдүүлнэ.

Үнэн дээрээшье, элһэнэй нүүдэл гээшэ эндэхи арад зоной үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болоһон бэрхэшээл юм. Гэрэйнгээ үүдэнэй элһээр тулагдашахагүйн тула тэрэнээ досоошонь онгойлгохоор түхеэрдэг байһан юм ха, энэ нютагайхид. Газарайнгаа хүрьһэ тогтонижуулха хэрэгтэй гэжэ ойлгоһон зон элдэб аргануудые туршаһаар байтараа, эгээ онобшотойень олоһон байна. Элһэнэй нүүдэл зогсоохын тула газараа тэбхэр тэбхэрээр хубаагаад, 80-яад сантиметр утатай бургааһануудые газар руу нилээд гүнзэгыгөөр шаажа һуулгаад, дээрэнь 10-15 сантиметр ёдогор модохонуудые үлөөнэ. Иигэжэ эсхэмжэлэгдээд тогтууритай болоһон хүрьһэн дээрэ һөөг, модо һуулгажа болоно.

Арад зоной хубяараа ябуулжа байһан ажал уласай хэмжээндэ гаража, үргэн дэлисэтэй хүтэлбэри болоод хэрэгжүүлэгдэжэ эхилхэдээ, үрэ дүнгүүдыньшье үндэр ехэ болоо юм аабза. Сүл губиие элдүүрилжэ, элдэб ургамал, ногоо, һөөг бургааһа, модо тариха талаар гүрэнэй хүтэлбэри болбол үрэжэлгүй элһэн хүрьһэтэй газарнуудые хүдөө ажахын хэрэглэмжэдэ оруулха ба ойн ажахы эрхилмээр болгохо гэһэн зорилготой юм. Энээнэйнь ашаар уларилай шэнжэшье хубилжа эхилээ. «Урдань байд гээд лэ бодожо байдаг элһэн шуурганай тоо эрид доошолоо», - гэжэ нютагай зоной тэмдэглэхэдэ, эрхэ бэшэ нэгэ ушар һанагдаадхёо. Арбан дүрбэ-табан жэлэй саана Үбэр Монгол ороноор Буряадай бүлэг сэдхүүлшэд албан хэрэгээр ябаа бэлэйбди. Эгээл тиихэ үедөө элһэн шуурганай хэр зэргэ дошхон байдагыень мэдэрэгдээ һэн. Хүхэ-Хотоһоо Эреэн руу ошолгондоо автобуснай һалхинда шэдүүлжэ хүмэрихэ туйлдаа хүрэхэдэнь, бултыемнай нэгэ талада хойно-хойноһоомнай һуулгаа бэлэй. Сонхоор холо харахын аргагүйшье һаань, урбалдаад хэбтэһэн томо-томо ашаанай унаануудай зам зуурамнай тудалдахадань, бүришье һанаа зоборитой байгаа һааб даа. Гэбэшье жолоошонойнгоо арга шадабариин, дүй дүршэлэй ашаар оһолдо оронгүй хүрэхэ газартаа хүрөө һэмди. Харин энэ удаа хэдэн мянгаад километрэй зай гаталбашье, элһэн шуургантай дайралдаагүйбди.

Сүлжэлтэһөө сүлөөрһэн Муу-Ус

Ордос хотын тойрогой дэбисхэр дээрэ оршодог Муу-Ус гэжэ элһэн губи болбол сүлжэлтэдэ эсэргүүсэхэ ажалай амжалтатайгаар ябуулагдаһанай гэршэ болоһон газарнуудай нэгэн юм. Тэндэхи элһэнэй нүүдэл зогсоожо, элдэб ногоо, һөөг бургааһа тариха хүдэлмэринүүд үшөө 40 жэлэй саана эхилһэн байна. Тиихэ үедэ энэ газарай оройдоол 3 хубинь ургамалаар бүрхөөгдэһэн байгаа, харин мүнөө энэ тоонь 75%-дэ хүрэнхэй.

- Эдэшье тоо баримтануудые дээшэлүүлхэ арга боломжо бидэндэ бии. Харин сүл губида амарха, элһэн манхан дээгүүр гүйлгэхэ дуратай зондо зорюулагдаһан аяншалгын газарнуудые байгуулха зорилготойгоор зарим хэһэгүүдые зандань үлөөгөөбди, - гэжэ Ордос хотын ойн ажахын мэргэжэлтэд тэмдэглэнэ.

Тиигэжэ элһэн губиие элдүүрилжэ ногооруулха гээшэ энэ нютагай саашанхи хүгжэлтын эшэ үндэһэн боложо үгэнэ, тэрэнэйнь ашаар арад зоной ажабайдал һайжарна. Үрэжэлгүй байһан газар дэбисхэр дээрэ орооһо таряан, хоол хүнэһэндэ хэрэглэгдэхэ жэмэс, ногоон ба эм домтой ургамалнууд таригдана. Мүншье элһэн хэбээрээ үлөөгдэһэн багахан талмайнууд дээрэ түхеэрэгдэһэн аяншалгын газарнуудшье горитой олзо оршо асарна. Мүнөө үеын таатай зохид гэр-глэмпингүүд хэзээшье хооһон байдаггүй.

Муу-Ус болбол эмтэй домтой арсаараа суутай юм. Энэ ургамал 2000 ондо Үбэр Монголой Засагай газарай тусхай тогтоолоор хамгаалалтада абтажа, тэрэнэй ургадаг 46 мянган гектар талмай дээрэ заповедник байгуулагдаһан байна.

- Энэ хадаа Хитад Уласта, мүн бүхыдөө дэлхэй дээрэшье арсын ургадаг эгээ томо талмайнуудай нэгэн юм. Манай заповедник нэн түрүүн энэ ургамал хүнһөө хамгаалха зорилготойгоор бии болгогдоһон байна. Юундэб гэхэдэ, арса гээшэ эмнэлгэдэ, шажан мүргэлэй ёһололнуудта үргэнөөр хэрэглэгдэдэг ха юм. Мүншье мүнхэдөө ногоон байдаг ушарһаань тэрээгээр хото тосхонууд, байшан гэрнүүдэй хашаа хорёонууд шэмэглэгдэнэ, - гэжэ заповеднигэй ажалшад хөөрэнэ.

Арсые ан амитад эдидэггүй юм, харин үрэһэндэнь үнэгэн, хулганаан, шубуу шонхор ехэ дуратай. Гэбэшье энэ ургамалай эшэ газарта унаад, шоройгоор хушагдашоол һаа, шэнээр үндэһэ табидаг ушарһаань тэрэниие үнөөхил элһэнэй нүүдэл зогсоохо гол шухала аргануудай нэгэн гэжэ үзэдэг юм байна.

Эрдэм ухаан – эшэ үндэһэн

Сүлжэлтэдэ эсэргүүсэхэ талаар абтадаг али бүхы арга хэмжээнүүд эрдэм ухаанай туйлалтанууд дээрэ тулгална. Ордос хотын Үүшин хушуунда байгуулагдаһан түбтэ Муу-Ус элһэн губиие элдүүрилһэнэй бүхы түүхэ дурадхагданхай. Олоной үзэмжэдэ табигдаһан зүйлнүүдэй дунда эгээ сэнтэйнь гэбэл, шэнжэлхы зорилготойгоор суглуулагдаһан элдэб түхэлэй элһэлиг хүрьһэн ба ургамалнууд юм. Тэдэниие хэрэглэжэ, эрдэмтэд алибаа газарта ашагтайнуудыень элирүүлхэ зуураа, һөөг бургааһануудые ба набша ногоошье һуулгаха байрыень хүрэтэрөө тодорхойлжо үгэдэг юм байна. Досоошоо нээгдэдэг үүдэнүүдтэй гэрнүүдшье энэ үзэсхэлэндэ дурадхагдана.

Мүн 60 гаран жэлэй саана элһэндэ эсэргүүсэхэ талаар хүдэлөөнэй эхин дээрэ зогсоһон Боролдой гэжэ юрын монгол эхэнэрэй дүрсэ олоной һонорто дэлгэгдэнхэй. Эгээл тэрэнэй үүсхэһэн хэрэг үдэрһөө үдэртэ үргэжэжэ байна бшуу.

Нютагай арад зоной эдэ мэтын амжалтанууд гүрэн түрыншье хэмжээндэ үндэр сэгнэлтэдэ хүртэнхэй. Сүлжэлтэтэй тэмсэхэ талаар ажалай, юрэнхыдөө, хүн түрэлтэнэй хүгжэлтэдэ аргагүй шухала удха шанартай байһые тэмдэглэхэ зуураа, Хитад Уласай Түрүүлэгшэ Си Цзиньпин 2020 ондо Бүхэхитадай арадай түлөөлэгшэдэй суглаан дээрэ иигэжэ хэлэһэн байна: «Үбэр Монголой арад түмэн 60 гаран жэлэй туршада элһэн губиин урдаһаа эсэргүүсэн тэмсэжэ байна. Тиигэжэ Муу-Ус гэжэ сүл газарай 70 хуби мүнөө дээрээ элдүүрилэгдээ. Энэ хадаа аргагүй ехэ амжалта болоно». Си Цзиньпин даргын сэгнэлтэ элирхэйлһэн үгэнүүд үзэсхэлэнэй газар руу оромсоор, хана дээрэ хадаатай байна.

Хитадай ударидагшын һайшаал магтаалда хүртэһэн үшөө нэгэ газар Хүхэ-Хото шадар байрланхай. «Мэнцао» гэһэн эрдэм-шэнжэлгын түб гансашье сүл губиин бэшэ, харин нээмэл аргаар ашагта малтамал олзоборилхо үедөө һандаагдаһан газарнуудай хүрьһэ шэнжэлжэ, зохихо ургамалнуудые элирүүлхэ зорилготой ажал ябуулна.

Мүншье хото тосхонуудые набша ногоо тарижа шэмэглэхэ асуудал энэ түбэй мэргэжэлтэд шиидхэнэ. Энэ талаар амжалтатай ажаллаһанай түлөө хэдэн жэлэй саана ООН-ой тусгаар шагналдашье хүртэһэн байна. Түбэй дэргэдэ Хүдөөгэй ба гэрэй ургамалнуудай үрэһэнэй үндэһэтэнэй банк байгуулагданхай, тэндэнь 150-яад мянган шахуу түрэлэй үрэһэ хүрэнгэ хадагалагдажа байдаг юм. «Мэнцао» түбэй таһагууд Хитад Уласай арбаад можо нютагуудта нээгдэнхэй.

- Манай түбэй ажал ябуулгын үшөө нэгэ шэглэл гэхэдэ, малай тэжээл үйлэдбэрилгэ юм, - гэжэ «Мэнцао» бүлгэмэй мэргэжэлтэд хөөрөөд, долоон хоногой туршада 6,5 тонно үбһэ ургуулха аргатай тусгаар оньһон түхеэрэлгэ харуулба.

Байшанай буланда тодхоотой башниин түхэлэй түхеэрэлгэ дотор үбһэ ургуулха талаар тааруу нүхэсэл зохёогдонхой. Тусхай ханзанууд соо таригдаһан үрэһэн энэ башни руу ороходоо, долоон хоногой туршада 10-15 сантиметр үндэртэй ногоон боложо ургашана. Саашадаа тэрэнь элдэб витаминуудаар баяжуулагдажа, хуурай тэжээл болгон болбосоруулагдаад, наймаада табигдана.

Газарай дутагдалай бэрхэшээл шиидхэхэ зорилготойгоор Үбэр Монгол орондо үшөөшье олон арганууд хэрэглэгдэнэ. Жэшээлхэдэ, Шэлын-Гол аймагта үрэжэлгүй элһэн губи байһан үргэн нэмжэгэр газарнууд хорёологдожо, хамгаалгада абтанхай.

- Энэ газарай талмай 23 мянган гектарһаа үлүү юм. Арбаад жэлэй саана тойруулжа, хашаа баригдаа, хамгаалгада ороо. Тэрэ үедэ элһэлиг хүрьһэтэй сүл губи байгаа гэжэ хэлэхэдэ болоно. Харин мүнөө нютагаймнай малшад эндээ үбһэ сабшана. Нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, ашагтай арга хэмжээнүүдэй абтаһыень мэдэржэ байналди даа, - гээд, Шэлын-Гол аймагай Шулуун-Хүхэ хушуунай ажаһуугша Бата-Бүхэ хэлэнэ.

Губиин нара ургалжа...

Ордос хотын тойрогой Далад хушуунда наранай элшэ болбосоруулха асари томо станци байгуулагданхай. Мүнөөдөө тэрэ 300 мянган хүнэй ажаһуудаг хотые электрын галаар хангаха шадалтай. Эндэ үйлэдбэрилэгдэһэн элшэ хүсэн Хитадай томо-томо хотонууд болохо Бээжэн, Тяньцзинь, Хэбэй руу шэглүүлэгдэхэ ёһотой. 2030 он болотор эндэ хэдэн арбаад мянган ажалай һууринууд байгуулагдахаар хараалагдана.

Гэхэ зуура һаяханал эндэ хилэ хизааргүй элһэн губи байһан юм. Үдэрһөө үдэртэ үргэжэн дэлгэрхэдээ, Хуанхэ мүрэндэшье хохидол ушаруулдаг һэн. Монголоороо Шара мүрэн гэгдэдэг энэ мүрэнэй эрье хүбөөдэхи элһэн уһанда тунажа, зарим тээгүүр һабыень хаахашье аюултай болоод байгаа. Гэбэшье элһэнэй нүүдэл зогсоогдоо, тогтууритай болоһон хүрьһэн дээрэнь ургамалнууд һуулгагдаа. Харин дээгүүрнь наранай элшэ туяа тодожо абан, электроэнерги болбосоруулан гаргаха томо-томо хабтаһанууд тодхогдонхой. Тиигэжэ энэ электростанци элшэ хүсэ үйлэдбэрилхэһөө гадна, Хитад Уласай экологиин эгээ ехэ бэрхэшээлнүүдэй нэгэндэ – сүлжэлтэдэ – эсэргүүсэхэ арга боломжо олгоно. Иимэ станцинууд бороо хурашье татаха шадалтай гэжэ тоологдодог ха юм.

Үнэхөөрөөл, хубитай хүн хура борооноор гэһэн үгэ баталжа, Үбэр Монголоор арбаад үдэрэй аянда ябаһанайхиие һонирхолтой олон зүйлнүүдые хаража олзуурхагдаба, ганзага дүүрэн гэртээ бусагдабал даа.