1017
Орден медальнуудаа яларуулһан Дугарнима Базаров нютагайхидайнгаа дүхэригтэ
«18 наһатай Яруунын Цыбен-Доржо Дугаров, Александр Байбородин, Цырен-Доржо Дымбрылов, Цыдып Ширапов бидэ табан 1942 ондо Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа дайнда мордоо һэмди. Хэнэй үгэһэн унаа байха һэм. Военкомадһаа тэргэтэй морёор Могзоной үртөө хүрэтэр хүргүүлээбди гэжэ гоёор хэлэбэбди. Үнэн дээрээ Могзоной үртөө хүрэтэр тэргэ мориёо шабар соогуур түлхижэ, татажа хүрөө һэмди. Могзондо хүрэхэдөө, 10 наһатайдаа сэмүүн сагта Агаһаа, Дулдарга аймагай Шандали нютагһаа сүлэлгэдэ гэртэхинээрээ ерэһэнээ һанаандаа оруулжа, дабхар-дабхар гунигуудые сэдьхэл соогоо урбуулжа ябаалби даа», - гэжэ Дугарнима Аюшеевич Базаров хөөрэгшэ һэн.
Тэрэнэй эжынь Галсан-Чимит эсэгынгээ хамалганда ороходо, үхибүүдээрээ Ярууна сүлэгдэһэн юм. Гэрэй эзэн Раднабазар Аюшеев тэрэ үедэ баряашан, Монголдо олон түрэлхидтэй, арад зондоо хүндэтэй байһан.
Байлдаанай дүлэн руу
Залуу хүбүүд Могзоной станциһаа Улаан-Үдын Дивизионно станци хүрэжэ ерээд, зургаан һарын пулемётно ротын командирай һургуули гаража эхилээ. Теэд тэрэ айхабтар харюусалгата үедэ 3 һара соол һургаад, Баруун фронт ябуулаа һэн. 15 сүүдхэ үдэр һүнигүй ябахадаа, байлдаануудай һүүлээр үлэһэн тосхонуудые гарахадаа, дайсанай зэрлиг аашын үрэ харагдажа, нилээн зүрхэ хёморуулаа, хүмэрюулээ. Хүрэхэ газартаа хүрэжэ, бууха газартаа буужа, хабарай түрүүшын һарада Великие Луки гэжэ газарта Уһан сэрэгэй жасада орожо, 11-дэхи гвардейскэ бригадын пулемётчик байлдаанай түлэг соо дайшалхы уялгаяа дүүргэжэ эхилхэдээ, үнэн хэрэгэй, Эхэ оронойнгоо, арадайнгаа эрхэ сүлөөгэй түлөө, бууралхан Буряадтаа орхижо ерэһэн гэр бүлынгөө түлөө хархис, зэрлиг дайсантай дайлалдажа ябаһанаа гүнзэгыгөөр ойлгожо абаа һэн.
Нэгэтэ Дугарнима ахаймни ехэ баяртай, хэлхеэ холбооной байшанһаа ерээб гээд, наринаар орёоһон бандероль гаргаад, шэнэхэн, ехэ гоёор шэмэглэгдэһэн ном гаргажа, намдаа һарбайба. Найруулагша А.С. Нифонтов «На сухопутных румбах от Клявлино до Курляндии» гэжэ нэрэтэй номоо сугтаа байлдаанда хабаадаһан нүхэд тухайгаа бэшэһэнээ эльгээһэн байба. Бидэ хоёр дахасалдан, ахайнда ошожо, Цыпилма Бандеевнада харуулаад, хүндын шэрээ зохёожо, байлдаанда хабаадаһан нүхэдыень дурсажа, номойнгоо хуудаһануудые иран уншажа хоноо һэмди. Дайнай ветеран тиихэдэ ехэл досоогоо хүлгөөтэй, нүхэдөө дурсажа, олон ушарнуудые хөөрөө.
Шархатабашье...
Стрелково полкын сэрэгшэд майор М.М. Комаровой ударидалга доро Уша гэжэ мүрэниие гаталха дайшалхы зарлиг абаад, ноябриин 8-ай үглөөнэй 5 сагта дайсандаа добтолжо эхилээ һэн. Уданшьегүй часһаа үлүү болоод байтарнь, майор А.Д. Рожковой ударидалга доро гэнэдхэжэ добтолгодо ороод, дайсанаа һамна сохёод, Уриге тосхоной гарасые эзэлжэ эхилээ. Лейтенант А.Д. Кудрявцевай ударидалга доро сэрэгшэд Ц-Д.Н. Дугаров, Д.А. Базаров ротынгоо сэрэгшэдые дахуулжа, мүльһэтэй хүйтэн уһа гаталжа, багахан талмай эзэлээ һэн. Байлдааниие саашань лейтенант Кудрявцев бэрхээр ударидажа, батальоной шухала зорилгые хүсэлдүүлжэ шадаа.
Энэ байлдаанда сэрэгшэ Базаров тархияа шархатаад, 16 үдэр госпитальдо хэбтээд, дахинаа байлдаанда ороходоо, Белорусска фронтын мэдэлдэ ороһон танкова полкын сэрэгшэ болоод, Неман мүрэниие гаталганда хабаадаһан юм. Олон тоото байлдаануудта хабаадажа, Белорусси, Польшо, Зүүн Прусси хүрэтэр ябаһан байна.
Ямар олон байлдаанууд болооб даа, ямар олон сэрэгшэд баатарай үхэлөөр унааб даа! Зүүн Пруссидахи ехэ байлдаанда Базаров шархатаа. Эндэ аза талааниинь боложо, байлдаанай һүүлээр санитарка олдожо, медсанбадта эльгээгдээ. Энэ үедэ шархатажа мэдээ алдабашье, операционно стол дээрэ гараад хэбтэһэнээ элеэр һанадаг. Тэрэл һүниндэнь хүндөөр шархатаһан Базаровые ара талада гаргажа, госпитальдо эльгээһэн байна.
Май һара гаранхай, дулаан болонхой, дайнай илалтын үдэрэй амисхал ерэнхэй байгаа. Шархатаһан Базаров Гродно, Могилёв хотонуудай госпитальнуудта гурбан һара соо эмнэлгэ гараа. Госпитальдо хэбтэжэ байхадаа, 3-дахи Белорусска фронтын илалтануудые радиогоор шагнажа хэбтэхэдээ, баярай оршондо орожо, сэрэгшэ нүхэдөө һанан, тэдээнтэеэ сугтаа байлдаанда хабаадаһандал бологшо бэлэй.
Дугарнима Базаров тэрэл жэлдэ албанһаа табигдажа, үнөөхил баруун тээшэ дайнда мордоһон Могзоной үртөөдэ буугаад, ябагаар, мори унаагаар гэртээ ерэжэ, Галсан-Чимит эжыгээ, эгэшэеэ баярлуулаа. Мүн баһа сугтаа дайнда мордоһон Ц-Д. Найданов А.В. Байбородин хоёр бусаа. Харин Ц.З. Ширапов дайсанай снайперта буудуулжа, наһа бараа һэн. Нэгэ үндэр мүрэнэй эрье дээрэ хүдөө табигдаа.
Дайнай һүүлээр
1947 ондо Цыпилма Бандеевнатай хуби заяагаа ниилүүлжэ, зургаан үхибүүдтэй болоо. Ажалдаа үнэн сэхэ хоёр ямаршье ажалда ябахадаа, хүндэтэй болоо. Энэ наһанайнь сэсэг болоһон үхибүүдээ хүл дээрэнь гаргажа, ганзагадань хүргэжэ, бултандань эрдэм болбосорол олгожо, наһанайнь уужам харгыда гаргаа.
Дугарнима ахай, Цыпилма абгай мэтын зон олон байһан, мүнөөшье уг гарбалынь үргэлжэлһөөр. Модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр гэжэ арад хэлсэдэг ааб даа. Тэрэ тон зүб. Раднабазар Аюшеевтэн Ага нютагтаа 3 хүбүүтэй, 2 басагатай байһан. Мүнөө үень Ага, Яруунаар элдэб ажалтай, гэр бүлөөрөө олон боложо ябана.
Дугарнима Аюшеевич оло дахин баярай оршондо жаргалай элшые үзөө һэн. Тэрэ баярнуудай нэгэн - сугтаа дайгаа даралсаһан нүхэдэйнгээ бэшэгээр уулзахаһаа гадна, гурба дахин Цыпилма Бандеевнатаяа урюулжа, Москва, Латвиин Лудзи хотонуудаар аяншалжа, дайшалхы нүхэдтэеэ золгоһон юм.
Баһал Дугарнима Базаровай баярлаха ушар юун бэ гэхэдэ, тэрэ сэмүүн 1937 ондо ангиин дайсан гүүлэһэн уг гарбалайнь нэрэ сагааруулагдаа һэн. Эндэ Дугарнима Аюшеевич бидэ хоёр республикын прокуратурын дэргэдэ эмхидхэгдэһэн комиссида мэдүүлгэ бэшэжэ, нэрэнь сагааруулагдаа гэһэн шиидхэбэри абаа һэмди.
Бүхы наһаяа хамтын ажалда үгэһэн дайнай ара талын ажалай ветеран Цыпилма Бандеевна ойн баярай олон медальнуудаар, мүн баһа Эхын үбсүүнэй тэмдэгүүдээр шагнагдаа. Хоюулан үхибүүдэйнгээ хажууда үндэр наһатай боложо, энэ дэлхэйһээ хахасаа.
Мүнөө үхибүүдынь эсэгынгээ дайшалхы габьяа гаргаһанай түлөө медальнуудыень, «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай орден» нарин нягтаар хадагаланхай, Илалтын һайндэртэ аша гушанартань гаргажа харуулдаг, Эхэ орондоо дуратай, хүндэтэй ябахыень уряалдаг.
Эдуард БУДАЕВ, ажалай ветеран
Эдуард Будаевай дурадхаһан гэрэл зураг
