​Нюһатайш һаа – нютагай

Жалга добоороо илгараад...

Анхан сагһаа отог отогоороо, бүлэг бүлэгөөрөө амидарһан буряадууд “өөрын”, “хариин” гэжэ жэншэдгүй илгаруулдаг байһаниинь ойлгосотой. Хаяа хадхан ажаһууһан хүршэнэртэеэ хаа-яа бэри хүрьгөөр оролсоошье һаа, хэн хэнээ “хадхаад” абахые алдадаггүй байһан. Тиимэһээл “тэнэг тэртэнүүд”, “сонгоолойдо хононхаар, соорхойдо хоно”, “хүзүүнэй муу мяхан – хүрхэнүүд”, “хамниган хүн хамар дээрээ ууртай”, “не хитрите с эхиритом, эхирит перехитрит” гэхэ мэтээр наадалалсадагнайшье мэдээжэ. Юрын шог зугаа гэжэ бодогдоошье һаа, бодото дээрээ эгээл эдэ үгэнүүд хэн хэнэймнай уг гарбал тодорхойлһон гол мэдээсэл болошоод байдагыень арсахагүй бэзэт. Илангаяа үхибүүнэйнгээ гэр бүлэ байгуулха үеэр бэри, хүрьгэнэйнгөө нютагыень лаблаһан хойноо ямархан бодолнуудые ойндоо оруулһанаа һанаарайгты.

- Теэд анхандаа хэн хэнэйнгээ нюрганда бэшэ, нюур дээрэнь, бүри хурим түрыншье үеэр хэлэгдэдэг байһан үгэнүүд лэ даа, эдэнь. Иигэжэ ураг худанараа уурлуулха бэшэ, юрэл хурса үгөөрөө, хурдан бодолоороо гайхуулха заншал байһан. Энээнииень эрдэмтэн С.П.Балдаевшье тэмдэглэһэн. Харин мүнөө болоходо, жаахан арадаа жалга добоорнь илгажа, бэе бэеэ догоодохо дуратайшуулай хэрэглэдэг үгэнүүд болошоо гээшэ гү даа, - гэжэ энэ сэдэб хүндэһыемни мэдэхэдээ, сэтгүүлшэн нүхэрни сэнтэй һанамжаараа хубаалдана.

Эдэ үгэнүүдтэ илангаяа наһажаал зон этигэдэг шэнги, зүгөөр үбгэд хүгшэдэйнгөө үгөөр ябаха хэрэгтэй гэжэ хара багаһаа хадууһан зарим залуушуулдашье энэнь шухала гэжэ бодогдоһоор зандаа гээшэ ха. Адаглахада, буряадууд үнэн дээрээшье үлүү холо ошонгүйл гэрлэдэг байшана. Жэшээлхэдэ, дунда һургуулида суг һураһан үүринэрэймни олонхинь нютаг руугаал түбхинэһэн, тэрээгүүрээл бэри, хүрьгөөр оролсоһон. Гушаад хүн сооһоо хоёр лэ хүбүүд Буряад оронһоо һамга абаһан, мүн хоёр басагад хари газар хадамда гараһан – “аяар холын” Хэжэнгэ.

Буруунай бэлшээриһээ гараагүй ушарһаал нютаг руугаа хуби заяагаа шиидхээ юм аабза гэжэ бодохо зон олдохо байха. Теэд бултал Шэтэ, Үдөөр һураһан, холо ойгуур ябаһан - амараг ханиие аласай газарһаа асарха аргатайл байгаа.

- “Хойшонхи” басагадаар холшорложо ябаагүй бэшэ, ябагдаа юм ааб даа. Теэд зан абаримнай заримдаа тад харша байшахаяа һанадаг һэн. Агынгаа тала шэнги амгалан тэнюун, түбшэншье гээ һаа түбшэн намда түргэдүү үхид таарахагүй гэжэ бодоо бэлэйб. Багаһаа наадажа үндыһэн Балжидтаяа ниилэжэ, мүнөө жаргалтайл байгшалди даа, - гэжэ дунда һургуулида суг һураһан нүхэрни хөөрэнэ.

Али агынхидайл шэнжэ гү?

“Нюһатайш һаа – нютагай” гэжэ хаа-хаанагүй хэлсэдэгшье һаань, магад, манай агынхид лэ эдэ үгэнүүдтэ үлүүсэ үндэһэлдэг байжа болоно. “Һула табиһан дээһэн” бэшэ, һургаалтай хүүгэд гүүлэхэмнай хэзээдэшье шухала байһан ха юм. Угайдхадаа бусад буряадуудһаа зайдуухан, амяараа амидарнабди. Тиимэһээл “хариин”, “өөрын” гэжэ илгахамнай урдаа байха. Ондоо тээһээ орожо ерэгшэдые “урагшанхи”, “хойшонхи” гэжэ нюур заажа нэрлэхэһээ гадна, манай заншалһаа халтал хадуураа һаань, шоо үзөөдшье абахаш. Теэд иигэжэ өөһэдын бэшэ һаань, бэлээр өөгшөөдэггүй байһанайнгаа һайгаар ёһо уламжалал, үндэһэн ажахы, хэлэ соёлоо яһала наринаар хадагалһан байхадаашье болохобди.

Нүгөө талаар иимэ илгамууша байхада муу. Ондоо зониие ойртуулангүй байһаар, шуһа, мяхан түрэлнүүд бэе бэетэеэ ниилэхэ аюултай ха юм. Мүнөө үндэр наһатай болоһон нэгэ үбгэжөөл ород һамга абаһанаа иигэжэ балаална: “Минии залууда Агадамнай хөөрхэн басагад үгы һэн”. Шагнахада таагүйшье һаа, шал таамаг үгэнүүд бэшэ гэжэ һанахаар. Ээм мүрһөө эхилээд, хурганайнгаа үзүүр хүрэтэр 7 үе мүсэеэ дараха зуураа, элинсэг эсэгэнэрээ тордиһогүй нэрлэжэ, дүтынгөө түрэлхидэй дүхэриг тодорхойлдог һайхан заншалтайбди. Зүгөөр эндэ-тэндэ алдагдажа, аха дүүгэй һэльбээтэй зон амарагай харилсаанда ородог лэ байха. Үсөөн ха юмбибди, яахын аргагүй үсөөн. Тиимэһээл “худа урагай холонь һайн, худаг уһанай дүтэнь һайн” гэжэ хэлэдэг бэшэ аал?

Эсэсэй эсэстэ нюһатайш һаань, нютагайнгаал басагаар һамга хэхэ гэжэ шиидэһэн хүбүүе (сэхыень хэлээ һаа, хадамуудыень) үшөө хэдэн шалгалта хүлеэхэл даа. “Хормойнь улааниие бэшэ, хотонойнь улааниие шэлэхэ” гэһэн үгэ бии ха юм. Бэриин зүһэ шарай, абари зан, дүршэл шадабари шухала байбашье, уг гарбалынь, илангаяа нагаса талань ямар зон бэ гэжэ шэнжэхэ асуудалда ехэ анхарал хандуулагдаха. “Наранһаа ехэ бурхан үгы, нагасаһаа ехэ түрэл үгы” гэдэг бшуу. Айл аймагтаа хүндэтэй, зөөри зөөшөөр арьбан, үбшэн үлбэр зон бэшэ һаань һайн. Теэд иимэ эрилтэнүүдые ямаршье яһатан (ганса манайхин бэшэ) бэри, хүрьгэдтөө табидаг ха юм. Зүйтэйл зүйлнүүд. Магад, эдэ мэтые алдажархихагүйн түлөө анханайнгаа танил зонтой худа ураг оролсоходо дээрэ байжа болоо. Хариин хүнүүдые хаанаһаа мэдэхэбши?

Бусад нютагайхидай зүрхэ алдатар, Агынгаа заншалнуудые зураглаба гээшэ гүб? Теэд алиш тээһээ бууһан бэреэдые альган дээрээ тодожо абан, тоһоор хооллуулаад, торгоор хубсалуулаад байлгаха уужам сэдьхэл агынхидта баһал бии. Энэ хэлээшыемни баталха басагадшье олдохо гэжэ этигэнэб. Үзэл бодол, үгэ хэлэнһээ эхилээд, үһэнэйнгөө үзүүр хүрэтэр манай болошоһон Эрхүү, Баргажан, Захаамин, Сэлэнгын – хаа-хаанахи бэреэднай хадамууд тухайгаа хазагай үгэ хэлэхэгүйл байха.

Юрэдөө, энэмнай эртэ урдын түүхэ хөөрэбэ гээшэ гү гэжэ һанаһан хүнүүд байгаа ёһотой. Мүнөө сагта дураараа ниилэжэ, дэрээрээ нэгэдэдэг бэшэ юм гү, али агынхиднай аба эжынгээ заабариһаа хадуурдаггүй зандаа гээшэ гү гэжэ бодожошье болохот. Мүн нютагаймнишье зон муушалуулһан мэтэ, дураа гутажашье магад. Үгэдөө һогтон, зарим тээ үлүү хэтэрүүлһэнээ өөрөөшье ойлгоноб. Зүгөөр үдэр бүриингөө ажабайдал адаглаа һаа, минии зураглаһан ушарнуудтай, тобойлгоһон асуудалнуудтай дайралдахал байхат. Тиимэһээ хүндэтэ уншагшадаа хөөрэлдөөндэ уринаб. Минии бэшэһые зүбшөөһэн, буруушааһаншье һанамжануудые хүндэтэйдэ хүлеэн абахаб. Мүн агынхидтал хабаатай асуудал бэшэ гэжэ ойлгоо юм аабзат, тиимэһээ “нюһатайш һаа – нютагай” гэһэн үгэнүүд гэр бүлэ байгуулха ушарта хабаатайгаар хаа-хаагуур яажа тайлбарилагдадаг бэ гэжэ бэшэхыетнай уряалая.