​Түрэлхи хэлэеэ мартабал...

Түрэлхи хэлэн арад бүхэнэй эгээл ехэ баялиг, һанаа сэдьхэлэйнь удха шанар нээһэн түлхюур, хараа бодол, хүгжэлтэ, үйлэ хэрэгһээнь таһаршагүй зэндэмэни мүн болоно ха юм. Түрэлхи хэлэеэ мартабал, түрэһэн эхэеэ мартаһандал! Тиимэ дээрэһээ түрэлхи хэлэн хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ дүтэ, харин ондоо хэлэн түрэлхи бэшэ хадаа, миин лэ харилсаанай үүргэ дүүргэнэ. Түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй хүн сэдьхэлээрээ эрэмдэг, ухаагаараа мунхаг хүн болоно бэшэ аал.

Хэрбэеэ арад хэлэеэ тоонгүй алдажа эхилбэл, энэмнай тэрэ арадай һүнэлгын эхин болоно. Хүн бүхэнэй хоорондохи яһатан гүүлэһэн нангин холбоо таһаржа, эршэеэ алдаһан аргамжа шэнги һула боложо, бүрин бүтэнөө алдана. Мүнөө хэлэмнай үнэн дээрээ үгы болохо үйлэ тээшээ нюур дээрэмнай һалиржа байна бшуу. Эндэ өөһэдымнай зэмэ ехэ байха. А.У. Модогоевой байхаһаа эхиеэ абаад, мүнөө хүрэтэрөө үргэлжэлжэ байна. Жэшээлбэл, ород зон хэлсэдэг ха юм: «Загаһан тархиһаа үжэдэг». Манай Буряад Уласай засаг захиргаан тиимэрхүүл ха. Соведүүдэй байшанай газааһаа эхилбэл, тэндэ «Доска почёта» байгша һэн. Харин «Хүндэлэлэй самбар» гэжэ үгы! Үшөө жэшээлэе: «Арадай уран зохёолшо» гэһэн нэрэ зэргэ тухай хэлэбэл, 2009 оноор Арадай Хурал гансал хүдэлдэг зохёолшод тиимэ нэрэ зэргэ абаха эрхэтэй гэһэн тогтоол гаргаһан ха. Хүдэлдэггүй зохёолшод зохёолшод бэшэ гэжэ тоологдоһон ха. Иимэрхүү дутуу тогтоолнууд ехэ муул хойшолонтой.

Соёлма Баяртуевна Дагаевагай Соёлой яаманиие даахадань, энэ асуудал тухай хэлээ һэм. Мүн арадай һунгамал Аркадий Дамдинович Цыбиковтэшье хандаһан байнаб. Эдэ зондо баяр баясхаланаа хүргэнэб. Үнгэрһэн жэлнүүдтэ би дансаяа хэды дахин тушаажа ядаад, мүнөө энэ нэрэ зэргэ тухай бодохоошье болишооб.

Мүнөө хэлэеэ һэргээхэ гэжэ нютаг яряае хэрэглэе гэнэ. Энэмнай балай һайтай үүсхэл бэшэ. Холын хараа бодолгүй зоной үүсхэһэн, түрэлхи хэлэеэ бүри муудхаха гэһэн һэдэлгэ гэхээр. Нютаг зоной хоорондо яһа хаяһандал хэрэг болоно. Хэн иигэжэ хэлэеэ һэргээдэг, хүгжөөдэг юм. Дэлхэй дээрэ иимэ бүтэшэгүй, хэрэглэгдэшэгүй үүсхэл хаана хэзээ ямар арад, улас түрэ гаргаһан, хэрэглэһэн юм, дуулаагүйб, үзэгдөөшьегүй бэшэ аал. Хэлэн өөрын һэлгэшэгүй үндэһэтэй, гуримтай, дүримтэй ха юм. Одоо холын (дүтыншье гэе) хараа бодолгүй, хэлэнэй хэрэглэлтэ, хүгжэлтэ яажа ябуулагдадаг юм гэжэ мэдэхэгүй, мохоо молхи, эрдэм болбосоролгүй зоной гаргаһан хэрэг ха юм.

Мүнөө хэлэеэ һэргээхэ гэбэл, элдэбын худхаляа хуймаа гаргангүй, байһан хэлэеэл һэргээхэ саг тулажа ерээ. Һэргээхын хажуугаар хүгжөөхэ! Хүгжөөхэ гэхэдээ, олон зон буряадаараа хөөрэлдэдэг болохо болоно. Энэ эгээл хүндэ хэрэг. Эндэ засаг зургаануудай талаһаа шанга эрилтэ табигдаха ёһотой. Эгээл түрүүн түрэлхид гэе, теэд тэдэнэймнай ехэнхинь хэлэндээ тулюур, мэдэхэшьегүй байна. Тиимэһээ хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ онсо анхарал хандуулагдаха болоно. Эндэ ехэ ажал хэгдэхэ ёһотой. Саашаа һургуули болоно. Түрэлхи хэлэнэй хэшээлнүүдые олон болгохо (хэлэмнай юунэй түлөө гүрэнэй гэжэ тоологдоноб). Түрэлхи хэлэнэй багшанарай нэрэ хүндые үргэхэ шухала гээд, хэхэ ажал тоололтогүй мэдээжэ.

Саашань бодомжолходо, хүүгэдэй номуудые олоор хэблэхэ, сэсэрлигүүдтэ, гэртээшье, эхин классуудташье хэрэглэгдэмээр гоё зурагтай номуудые. Эндэ гүрэн түрын ехэхэн дэмжэлгэ хэрэгтэй. Гүрэнэй һанһаа тэдхэмжэтэй хүүгэдэй номой хэблэл бии болгохо. Үгы һаа, хүдэлжэ байһан, жэшээнь, «Бэлиг», «НоваПринт» хэблэлнүүдтэ гүрэнэй тэдхэмжэтэй хүүгэдэй номой таһагуудые бии болгохо.

Үшөө жаашуулда ойлгосотой орёо бэшэхэн наадануудые зохёожо, буряад мультфильмнуудые хэжэ, Интернедтэ олон болгохо. «Буряад үнэндэ» хүүгэдэй булан бии болгохо, г.м. олон хэмжээ үүсхэлнүүдые бэелүүлжэ болохоор, хэрбээ оролдоо һаа.

Ехэшүүлэй болон багашуулайшье буряад хэлэнэй түргэн шудалалнуудые (курсануудые) хараадаа абаха шухала. Москвада Лидия Базаржаповнагай эрхилдэг буряад хэлэнэй хэшээлдэ ород, хальмаг хүбүүдые хаража, ехээр омогорхооб, теэд буряадуудаараа бэшэнь ехэл голхоролтой.

Үшөөл олон һанамжа дурадхалнуудые бэшэхээр ааб даа, тиибэшье иигэд гээд, дүүргэлтэй ха даа. Дүүргэлтэ дээрээ үнэн ушарнууд дээрэһээ үндэһэлһэн хэдэн богони хөөрөөнүүдые дурадханаб.

Ёһотой буряад

Би шоглоно бэшэб, зорёолношьегүйб…

Би худалаар хэлэнэгүйб, һаахарнашьегүйб…

Мүнөө үедэ сэбэр буряад хэлэтэй зон хоморой болошоо. Анханай сагые мүнөөнэй сагтай жэшэхэдээ, тархяа гамнангүй, хана уняа мүргэхөөр болошоно. Теэд хана уняа мүргэхэдэ, үбшэнтэй ха юм. Тиигэхынгээ орондо энээхэн юумэ бэшэбэб. Теэд энэм сэдьхэлэй үбшэнтэй ха…

Бэшэжэ эхилбэб. Теэд бэшээ һаа, бэшэжэл байхаар, ухаан бодолни ульгам мориндол табилуулшаба. Тиихэдэнь ульгам мори удааруулдаг ха юм гэжэ һанаад, бэшэжэл байхаар хүдэлһэн ухаан бодолоо тушаа шүдэрөөр номгодхоод, ехэ роман бэшэ, багахан үгүүлэл бэшэхэ гэжэ шиидэбэб.

Ёһотой сэбэр буряад хэлэтэй буряадуудай урданайл сагта байһыень мүнөөнэй буряадууд мэдэхэ бшуу. Энээн дээрэһээ урданай буряадууд булта ёһотой буряадууд байһан байгаа гэжэ мэдэнэбди. Харин мүнөөнэй буряадууд ёһотой бэшэ болоно.

Хүлисэнэ бэзэт…

Энээн дээрэһээ ухаан бодолоо «тормозлоод», саг сагтаашье һаань, ёһотой буряадуудай хомор болоһые дурдаадшье яалай.

Магад, өөрөөшье ёһотой бэшэ буряад байжа болооб…

Дан тиимэ бэшэ хадаа, энээниие бэшээ хаб…

Радио

- Юунэй түлөө энэ «Буряад-ФМ» радио бии болгоо юм, - гэжэ үндэр хүн набтарһаа һураба.

- Юунэй түлөөень мэдэдэггүй юм гүш? - гэжэ набтарынь хэлэнэ. - Буряад хэлэеэ баяжуулхамнай гэжэ бии болгоо.

- Энэ радио бии болгогшодто хэн заажа үгөө юм?

- Байгаал бэзэ заажа үгэгшэд. Ямаршье үедэ дээгүүр зиндаатай заабаришад байдаг ха юм.

- Нютаг хэлэнүүд дээрэ хэдышье олон дамжуулга хэ, тэрэш туһа болохогүй бэшэ аал даа, - гэбэ үндэрынь.

Набтарынь тэрэнээ дороһоонь шарайшалан:

- Ши энэ юугээ хэлэнэш. Мэдээ хадаа тэдэш энэ радио байгуулаа юм бэзэ.

- Хари, мэдээ, мэдээ… Үгэнүүдые шашхатар баряад, мүнөө арай байһан хэлэндээ нэмэжэ оруулха болоно гү? Үгэ хэлэн гээшэш өөрынгөө дүрим гуримаар хүгжэдэг, баяжадаг ха юм. Би оюутан ябахадаа, хамтын байрада элдэб нютагай хүбүүдтэй байгша һэмби, балай ойлголсожо ядагшалгүй һэмди. Ойлголсоо үгы һаа, һуралсаад лэ ойлголсоод ябагша бэлэйбди. Тиимэл байгаа даа.

- Тэрэш тиихэдэ, энэш мүнөөдэ, - гэжэ набтарайнгаа эхилхэдэ…

Үндэрынь таһа дүүрэн:

- Эндэ арсалдаһанай хэрэг юуб. Байһан лэ хэлэеэ худхан хульмангүй абаржа үзэхэ саг ерээ гэжэ һанагшаб. Худха худхаһаар, хэлэшьегүй, буряад бэшэ ямаршьеб холимогууд болохомнай бэшэ аал? Энэ нютаг хэлэ һэргээлгэн гээшэмнай нютагуудай хоорондо яһа хаяһан хэрэг болоно бэшэ гү?

Набтарынь дураа гутангяар:

- Яһашье хаялган һаа, хаялган… Я думал, что ты мой лучший друг…

Үндэрынь тэрэнэйнгээ дала мүр ташан:

- Пойдём в ресторан, посидим, будь другом. Выпьем, я плачу, за твою Петропавловку и за мою Кижингу, и никаких там костей!

«Точно»

Мүнөөнэй Москва, үнэн дээрээ, жаахан СССР болонхой. Бүхы СНГ- эйн хүн зон олоороо Москва ерэжэ, ажал хүдэлмэри оложо, хоолойгоо тэжээхые оролдоно. Эдэ олон яһатан үйлсэ, дэлгүүр гэхэ мэтэ газарнуудаар өөһэдынгөө хэлэн дээрэ хөөрэлдэнэ. Тиигэхэдэнь эдэшни буряад зон бэшэ гэжэ эли танинаш.

Харин буряадуудые олохо гэбэл, азиин шарайтай хүнүүдые адаглахадаш, ородоор дуугаралсаа һаа, «точно» буряадууд байха.

Юундэ ородоор «точно» гэнэбиб гэхэдэ, буряадуудһаа илгархагүй гэжэ оролдоо хаб.

Харин уһан буряадаар дуугарбал, хэн юун болонобиб?

Магазин ороод…

Би нэгэ магазин ороод, наймаашан­дань буряадаараа абаха юумэеэ хэлэн хандабаб. Тэрэм урдаһаам сонгоолоо­роо шолшогоношобо. Би хүсэд ойлгожо ядаад, хэды дахин асуубаб. Тэрэм бүри абьяастайгаар сонгоолоороо дуугарха юм. Минии сухал хүрэжэ эхилбэ. Мага­зинайнгаа эрхилэгшые дуудагты гэбэб. Эрхилэгшэ мүнөө үгы гэжэ наймаалагша ородоор харюусаба. Би баһа ородоор хэлэжэ, абаха юумэеэ абаад гаража ошо­боб.

Зай гэжэ, нютаг хэлэнүүдээрээ хөөрэлдэлгэмнай гансал ород хэлэндэ асарна гэжэ тобшолол хэбэб. Юунэйшье түлөө ФМ-радио бии болгоо юм, энэмнай нютаг зониие бэе бэеһээнь холодуулха гэһэн, буряад хэлэеэ һандаргажа, ород хэлэндэ оруулха гэһэн һэдэлгэ болоно ха гэжэ бодомжолоод, ородоор муухайгаар бэлиндэжэ хараагаад, гэр тээшээ гэшхэлбэб.

Нютаг хэлэн

Эндэхи тэндэхи буряадууд уулзаад, мүнөө нютаг хэлэеэ үргэе гэлсэдэг болоо ха юм гэлдээд, нютаг нютагайнгаа хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ эхилбэ. Теэд хөөрэлдөөниинь мүртэй хөөрэлдөөн боложо үгэбэгүй.

Тиихэдэнь нэгэниинь ородоор дуугарба. Нүгөөдүүлыншье ородоор дуугаржа эхилбэ. Ород хэлэн дээрэ ульгамаар хөөрэлдөөд, тэдэ тараба.

Нэгэниинь саашаа гэшхэлжэ ябахадаа бодоно: «Буряад түрэлхи хэлэмнай иигээд лэ һалаха тээшээ боложо байна ха. Ямар тоолхо толгойгүйнь нютаг хэлэнүүдээ үргэе гэбэ гээшэб! Тюу шоорто! Урдань нютаг хэлэ үргэлтэшьегүй хуу барандаа ямаршье нютагта ябахадаа, буряадаараа ойлголсон хөөрэлдөөд лэ ябагшал һэмди даа.

Али мүнөө нютаг яряа үргэхэдөө, ойлголсохоёо болишобо гээшэ гүбди…

Уртын дуун

- Ээ, ши, уртын дуун гээд, тэрэнээ урдын дуун гэжэ һанана гүш? Урт гээшэш монгол үгэ ха юм.

- Теэд уртын гээ хадаа, урдын гэжэ ойлгогшолби.

- Бэшэ ааб даа. Тэрэш оршуулхада, «ута» гэһэн үгэ болоно. Хоёрдохи ойлгосоороо шэлжэн «удаан» гэжэ болоно.

- Зай, тиигээд.

- Тиигээд урт удаан дуун гээд абая, аялгуутай дуун гээд хэлэгдэнэ. Тиихэдээ ута удаан аялгатай дуун болоно.

- Аа, тиимэ юм бы.

- Тиимэ, тиимэ, ута удаан аялгатай дуун – уртын дуун болоно ха юм даа. Ойлгобо гүш?

- Ойлгоо. Урт – ута… удаан…

Эрдэни ДУГАРОВ