​Японой дүршэл Буряадта туһатай

Холын Япондо ажамидарбашье, түрэhэн Түнхэн нютагтаа туhатай байхаяа оролдодог олониитын ажал ябуулагша Наталия САНЖЕЕВАТАЙ хөөрэлдөө эрхилбэбди.

- Наталия, Япон руу яагаад ябашоо hэмта?

- Москвада Зүүн зүгэй дээдэ hургуулида нүхэртэеэ hуража байhанаа Токио руу зөөгөөбди. Аспирантураяа орхихо баатай болоhондоол ехэтэ шаналдагби. Юра Японой Болбосоролой яаманай стипенди шүүжэ, тэндэ Буддын шажанай ехэ hургуули руу урилга абаhан юм.

- Япондо буряадууд тухай мэдэнэ гээшэ гү?

- 2001 ондо Токиодо буухадамнай, Азиин арадуудай, тэрэ тоодо монголшуудай хэлэ шэнжэлэгшэ Танака профессорhээ бэшэ ондоо танилнууднай буряадууд тухай юушье дуулаагүй байгаа. Ородой аяншалгын hалбариин хүгжэжэ эхилhэн hүүлэйл үедэ, илангаяа Эрхүүhээ Токио руу сэхэ ниидэхэ арга боломжын бии болоhонhоо хойшо, Буряад орон тухай мэдэхэ зон олошороо.

Анха түрүүшынхиеэ буряадууд тухай хөөрэhэн дамжуулга NHK телесубагаар хараа hэмди. Япон арад хаанаhаа гарбалтайб гэжэ шэнжэлгэ хэгдэhэн байгаа. Тиигэжэ 10 мянга гаран жэлэй түүхэтэй Хэжэнгын аймагай Могсохоной болон Японой булашанууд харуулагдаа. Тэрэ булашанууд соо урда үеын нэгэл арад түмэн хүдөөлөөтэй гэжэ хэлэгдээ. Мүнөө үеын буряадуудай, имагтал Хэжэнгын ажаhуугшадай ДНК зэргэсүүлээд үзэхэдэнь, адлирхуу гэжэ элирээ.

Японой соёл урлалтай hайн танил болоод байхадаа, буряад болон япон түүхэ домогуудта, ёhо заншалда, шажан мүргэлдэ адли таланууд олон байна гэжэ ажаглааб. Манай нютагhаа Яхад гараад, тэндэhээ Сахалинай аралаар Японой олтирог руу нүүлгэн болоо гэжэ мүнөө ойлгонобди. Жэшээнь, хүрэл толишье олон юумэ хэлэнэ. Дархан урлал, уг гарбалаа хүндэлгэ, эхэ байгаалидаа гамтайгаар хандалга – эдэ бүгэдэ хоёр арадай соёл урлалда бүхөөр оронхой.

- Ород Уласнай мүнөө бог шорой соогоо даруулшанхай гээд, гадаадын зон хэлэдэг байна. Ариг сэбэрэй талаар Япониие хүсэшэгүйгөөр хойно гаранхайбди.

- Япондо бог шоройгоо илган хаяха заншал үнинэй нэбтэрүүлэгдэнхэй. Кухни соогоо бидэ богоо илгадагбди. Сэсэрлигтэ ябахаhаа үхибүүднай өөрынгөө үлэгдэл хэхэ багахан туулмагтай байдаг. Алибаа экскурсида ошохо болоо hаа, хүүгэднай үнөөхил туулмагаа, гадна олон удаа хэрэглэгдэхэ бутылка соо уhа гү, али ногоон сай, нэгэ удаа хэрэглэхэ салфеткын орондо нойтон аршуул заабол абадаг.

- Энэ дүршэлыень Буряадтаа нэбтэрүүлхэ хүсэлтэйт гэжэ мэдэнэб.

- Бог шоройгоо илгаруулхада, үлэгдэл бага байдаг гэжэ би өөрынгөө жэшээ дээрэ баталха байнаб.

- Түнхэнэй аймагта экотуризм хүгжөөлгые ехэтэ дэмжэнэт. Нютагтаа бог шорой сэбэрлэлгэдэ баhал хубитаяа оруулнат.

- Түнхэнэй дэбисхэр дээрэ бог шорой илгаруулга нэбтэрүүлжэ эхилээбди. Тэрэмнай гүйсэд дүүрэнээр хэгдэнэ гэхын аргагүй. Тиибэшье ажал ябуулагдана. Ехэ дүнгүүдые харамаар байна. Теэдшье бог шоройгоо Эрхүү руу абаашаха болоо hаа, ехэ орёо хэрэг. Олзын хэрэг гэжэ хараада абтанагүй – ехэ хэмжээнүүд хэрэгтэй. Дүнгүүдэй байхын тулада олоороо энэ хэрэгтэ хамаарха шухала. Yнгэрhэн зун Түнхэндэ нилээд олон зон энэ хэрэгтэ оролсоо. Хаа-хаанагүй бог шоройн обооржо эхилhэн ушар зониие зобоожо эхилээ ха юм. Гадна тахал үбшэншье нүлөөлөө. Аймаг хаалтатай байжа, аяншадай үгы болоhон аалин намдуу оршондо үйлсэ гудамжануудаа нютагай зон сэбэрлээ. Нютаг hууринуудайнгаа хажуудахиие, тэрэ тоодо ойн заха, жалгануудые баhал бог шоройhоо сүлөөлөө. Сомоной захиргаануудай, ТОСуудай болон юрын ажаhуугшадай үүсхэл оролдолгоор энэ ажал хэгдээ. Олзын хэрэг эрхилэгшэд баhал туһалалсаа. Гэбэшье бултадаа бэшэл даа. Худалдаа наймаанай hалбарида хүдэлдэг зоной хабаадалга ехэ хэрэгтэй. Аймаг руу хуухан амhартанууд, картон, полиэтилен болон бусад угаа ехээр асарагдаhаар ха юм.

«Барис» дэлгүүртэ баярые хүргэхэ байна. Бусадhаа түрүүн бог шорой илгаруулгын талмай байгуулаад, субботник үнгэргэлгэдэ хэрэгтэй бээлэй болон туулмагуудаар хангаhан байна. Түлишэ абалгын мүнгэшье үгөө. Вышкэдэ ажалаа ябуулдаг олзын хэрэг эрхилэгшэдшье, айлшадые угтан абадаг гэрнүүдэй эзэд, хамтын хоолой газарнуудые баригшадшье бог шоройгоо илгаруулжа эхилээ. Тиигэжэ тэрэнээ Эрхүү хото руу абаашана. Зайнь ехэл даа. Олоо болоhон мүнгэниинь түлишэ абалгадал гаргашалагдана. Тиибэшье бог шорой болоод обооролдожо байнагүй гэжэ ойлгоходоо, зон урмашана, саашаа энэ талаар хүдэлхэеэ шармайна. Даажа абаhан харюусалгадаа хандасань намда ехэ hайшаагдана. «Чистая Тунка» гэжэ вайберай бүлгэм соо хэhэн ажалайнгаа тоосоо бэшэжэл байна.

Гансашье Түнхэндэ бэшэ, бүхы Буряадта, Байгал шадархи можо нютагуудта бог шорой илгаруулха ажал ябуулха шухала. Нютаг hууринуудай захиргаануудые, эдэбхитэй зониие хүлеэнэбди. Нютагай зоной эдэбхи үүсхэл байдалыень хубилгана гэжэ харана гүбди даа. Энэ хэрэгыемнай халан абыт даа! Залуушуулай хабаадабалнь, бүри дуратай байхабди. Yхибүүдые оролсуулха тухай хэлсэнэбди. Байгаали аршалан хамгаалгын хүдэлөөн зогсохогүй, юундэб гэхэдэ, бог шорой үдэр бүри бии болоно ха юм.

АСИ-гай (Агентство стратегических исследований) экотуризм хүгжөөлгын урилдаанда оролсоод, хатуу болон шэнгэн бог шоройгоо нютагтаа болбосоруулха арга боломжотой болобобди. Гэбэшье аймаг дотор бог шоройгоо илгаруулдаг зомнай олошоржол байhаар.

- Улаан-Yдэдэ фенольно тором усадхаха талаар ехэ арсалдаан боложо байна. Энээн тухай юун гэжэ бодоно?

- «Фенольно» гээд буруу нэрлэнэбди. Һунадаг оёортой ба ханатай сором соо хадагалаатай hаань, тиигэжэ хэлэхээр hааб даа. 1937 онhоо ЛВРЗ-гэй шэнгэн үлэгдэлнүүд карьер руу хаягдажа байгаа. Тэрэ сагhаа хойшо грунтово уhаарнай Yдэ мүрэн руу орожол байhаар ха юм.

Тэрэ үлэгдэлые үгы хэхэ харюусалга даагаад байhан байгуулга энэ үзэгдэл хараадаа абанагүй. Тэрэнь hэжэг түрүүлнэ. Галдаха hанаатай байhаниинь баhал айдаhатай. Хотын ажаhуугшадай бэедэ хорото нүлөө үзүүлжэ болохо ха юм. Тусхай мэргэжэлтэдэй сэгнэлтэ үгэхыень хүлеэжэ байнабди.

Гэбэшье иимэ ажал Улаан-Yдын тэг дунда ябуулагдаха ёhогүй. Аяар 80 мянган тонно үлэгдэл 2 жэлэй туршада байнгүй галдагдаха болоно ха юм.

«РЖД» ба «Локотех» бүлгэмүүд захигшад hаань, «Безопасные технологии» бүлгэм гүйсэдхэгшэд болоно. Эдэ хэмжээнүүд ямаршье аюулта нүлөөгүй hаань, хэлсээн баталагдаад, ажал эхилхэ ёhотой. Энэ хэлсээн дээрэ Буряадай Засагай газар, Улаан-Yдын Захиргаан болоон Железнодорожно районой Захиргаан гараа табиха ёhотой.

Олониитэ үргэлжэ хинажа байха болоно. Пиролиз хэрэглэлгэ хоригдоболнь, ондоо хэмжээнүүдые хараалха шухала. Зарим үлэгдэлыень Байгал шадарhаа холо абаашаад усадхаха байгаа гэжэ hананаб. 2017 ондо Буряадай Байгаалиин яамантай хамта ЛВРЗ-гэй захиргаан болон Японой тусхай байгуулга үлэгдэлэй фенол hорон гаргаха тухай хараалаа hэмди. Бүри ехэ гаргаша, саг хэрэгтэй байгаа. Гэбэшье Япондо бүри ондоо арга бии гэжэ ойлгоо hэмди. 1-5 тонно үлэгдэл Японой «АЛИН» байгуулгын талмай руу абаашаад болбосоруулха тухай хэлсэжэ байгаабди. Унаа тээбэриин асуудал хуу бэлэн байгаа. Локотех компани үлэгдэлэй паспорт үгөөгүй. Тиимэhээ энэ хэрэгнай зогсошоо бэлэй.

2019 ондо «РЖД»-гэй Департамент Пётр Потапов түрүүтэй Японой АЛИН компани хүрөө hэн. Тиигэжэ хамтадаа эрдэм шэнжэлгэ ябуулха тухай хэлсээ. Тэрээниие Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденов ехэтэ дэмжэжэ, «РЖД»- гэй захирал Олег Белозёровтой хөөрэлдөө хээ. Тиимэhээ бидэ хамтын түсэл дээрэ ажалаа ябуулжа эхилээбди. НИОКР-ой ёhоор, «РЖД»- гэй хаяса, коммунальна, эмнэлгын болон хүдөө ажахын үлэгдэлнүүдые болбосоруулха болонобди. Энэ түсэл Буряадта ехэ хэрэгтэй. Бүхы зүбшөөлгын дансануудые абаха, мүн оньhон түхеэрэлгэнүүдые нютагтаа үйлэдбэрилхэ арга олгуулна бшуу. НИОКР 2021 онhоо ажалаа ябуулжа эхилхэ.