​Англиһаа – Байгал руу

Зуу гаран жэлэй саада тээ Байгал далайгаар олон тоото онгосонууд тамардаг байгаа гэһэн баримта дансанууд бии. Ганса амаралгын бэшэ, мүн байгаали шэнжэлгын, хүн зониие, ашаа зөөлгын уялгануудые дүүргэдэг һэн. Байгалаар тамарһан эгээл мэдээжэ “Ангара” гэһэн паром-ледокол мүнөөшье болотор бии. Мүнөө үедэ Эрхүү хотодо энэ онгосо дээрэ тусхай музей байгуулагданхай. Түүхын баримтануудтай Кабанскын аймагай Танхой һууринай музейдэ баһал танилсахаар.

Суута Транссибирскэ түмэр харгы барилгада Байгал дээгүүр тамардаг онгосонууд өөрын хубита нүлөө тон ехээр оруулаа. Юуб гэхэдэ “Байгал” гэһэн порт-һууринһаа Мысовая һуурин хүрэтэр түмэр харгы барилгада хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые ашаанай томо онгосонууд гаргаһан байха юм. Удаань поездын вагонуудыешье урагша-хойшонь шэрэһэн юм. Мүнөө сагайхяар ойлгуулбал, Байгал далайн Эрхүүгэй талые Буряадай талатай холбодог байгаа гээшэ.

Далай шэнжэлгэ

Байгал дээрэ онгосоор тамаралга тухай 1640-өөд онуудай дансанууд дайралдана. Газар шэнжэлэгшэ, пятидесятник Курбат Иванов Ойхон ольтирогой хажууда Байгал далай харажархиһан түүхэтэй. Багахан щитик болон коч онгосонуудые барижа, ольтирог гараһан юм. Тэрэ суг ябаһан нүхэдөө Байгал тойроод, острог бодхоохо тааруу газар бэдэрхыень эльгээгээ. Курбат Иванов эндэхи газарнуудай түрүүшын зурагуудые хээ. Уһанайнь гүнзэгые, амитадайнь нэрэнүүдые бүридхэжэ бэшээ. Тус зураг Москва хото эльгээгдэһэн юм.

Түрүүшын карта-зурагые бүри тодо болгохын түлөө Тобольск хотоһоо сотник Иван Галкинай ударидалга доро Байгал далай шэнжэлхэеэ 1645 ондо эльгээгдэһэн байна. Байгалда тэрэ Ангара мүрэнөөр хүрэһэн юм. 8-12 хүниие багтааха хэдэн онгосоор Иван Галкин Байгал далайн эрье тойроод ябажа хараад, Сэлэнгэ руу гараха харгы олоо. Уданшьегүй, 1648 ондо, Иван Похабов Сэлэнгээр Монгол хүрөөд ерээ.

1650-1660 онуудта Байгал далайе сэрэгэй талаар шэнжэлгэ хэгдээ. Аяар холо Сагаан далайһаа, Архангельскһаа онгосо баригшад ерэжэ хүдэлөө. 1652 ба 1655 онуудта сэрэгэй экспедицидэ П.И.Бекетов болон Василий Красильников гэгшэд ябаһан.

1660 онһоо хойшо Байгал далайе сэрэгэй талаар бэшэ, гүрэнэй экономическа хүгжэлтын талаар шэнжэлгэнүүдые үнгэргэхэ тухай шиидхэбэринүүд абтаа.

Эрхүү хотодо тусхай Адмиралтейство 1728 ондо байгуулагдаһан түүхэтэй. Эгээл энэ үедэ Байгалай баруун талада Лиственничное һууринай зүүн таладахи Посольско һүмэ хүрэтэр уһан дээрэхи зүргэ татагдаһан байха юм. Энэл харгыгаар Үбэр Байгал ба Алас Дурна зүг руу сэрэгүүд эльгээгдээ. Хитад-ород хилэ дээрэ орёо байдал тогтоһонһоонь боложо, сэрэгүүд олоор эльгээгдэжэ байгаа.

Гэхэтэй хамта, Адмиралтейство байгуулһанай удаа почтын бэшэгүүд, сэрэгшэд, сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн хаатаршанууд болон бусад гүрэнэй ашаанууд тусхай гүрэнэй онгосоор Байгал дээгүүр гаргагдадаг болоһон юм. Шанар муутай онгосонууд нэгэ таладань гараад лэ һаладаг байгаа. Олоор шэнгэһэншье даа.

Мүн Байгал далайе эрдэмэй талаар шэнжэлгэ алишье сагта үргэлжэлөө. Пароход онгосонуу­дай эзэд гүрэнэй шэнжэлгын ажал ябуулгада туһа нэмэри үзүүлжэ, миинтээр онгосоёо үгэлсэдэг һайн заншалтай байгаа. Далайе тойроод байһан газар дайдын хүгжэлтэдэ хэрэгтэй гээд, тэрэ үеын эрдэмтэд ойлгодог байгаа ха юм.

Холын газарнуудые хүгжөөхэ уялгатай

1850-яад онуудаар Байгалай пароходство байгуулагдажа, томо онгосонууд Лиственничное һууринда, Братск хотоһоо холо бэшэ Николаевска түмэр шудхалгын заводто бүтээгдэжэ эхилээ.

Иимэ ехэ ажал ябуулагдабашье, томо пароход-ледокол түхэлэй онгосо хэрэгтэй болоо. Теэд тэрэниие манай эндэ хэжэ шадахагүй байшоо бшуу. Ушарынь гэхэдэ, Транссибирскэ түмэр харгы энэ үедэ татагдажа байгаа.

Түмэр харгы барилгын талаар суглаан 1893 оной ноябрь һарада эмхидхэгдээ. Байгал тойроод барилгые нэгэ хэды зогсоохо гэһэн шиидхэбэри абтаа. Зүүн Саяан хадаар гараха түмэр замай харгыда бага, томо аяар 39 тоннель хэхэ хэрэгтэй байгаа бшуу. Мүн барилгын талаар үшөөшье олон бэрхэшээлнүүд дайралдаа. Тэдэниие шиидхэхэ үедэ поездын вагонуудые Байгал далай дээгүүр пароходоор гаргажа байха гэһэн шиидхэбэри абтаа.

Уһанай замай холбоо Байкал портһоо абаад, Мысовая һуурин хүрэтэр татаха гэжэ шиидээ. Инженер А.Н. Пшеничниковэй ударидалга доро шэнээр пристань, уһаар тамарха зам зааха хэрэгсэлнүүдые зохёожо эхилээ. Уһан доогуур ажалшье тон ехээр ябуулагдаа гээд хэлэлтэй.

Эгээл энэ үедэ “Байкал” гэжэ нэрэтэй томо пароход Англи гүрэнэй Ньюкасл хотодо бүтээгдэжэ асарагдаа. Удангүй Ород гүрэнэй Засагай газар Сибириин түмэр харгы барилгын хороонтой хамта үнөөхил Ньюкасл хотын “Сэр В.Г.Армстронг, Витворт и Ко” гэһэн онгосо барилгын үйлэдбэридэ үшөө нэгэ ледокол түхэлэй пароход захяа.

Аяар 27 вагон багтааха аргатай “Байкал” пароход мүльһэтэ Байгалда ябахадаа, ядалдажа эхилээ. Метрһээ үлүү зузаан мүльһые тэрэ бута сохижо гаража шадангүй, зогсошодог һэн.

Ньюкаслһаа ледокол түхэлэй “Ангара” гэһэн шэнэ пароход Листвянка һууринда түмэр замаар, уһан харгыгаар, морёор асарагдажа бүтээгдэһэн юм. Нэгэ доро 300 гаран ажалшад хүдэлжэ байгаа. Барилгын ажалда 770 сая 704 түхэриг мүнгэн гаргашалагдаа. 1900 ондо, 120 жэлэй саада тээ “Ангара” Байгал далайгаар ябажа эхилһэн түүхэтэй.

 Агуу зохёолшын аяншалга

Мэдээжэ уран зохёолшо Антон Павлович Чехов албанай хэрэгээр Сахалин ольтирог ошожо ябахадаа, Байгал далай пароходоор гаталһан байна. 1890 оной июнь һарада ябаһан аяншалга тухайгаа өөрынгөө номдошье бэшэһэн юм.

Эрхүү хотодо июниин 4-дэ ерээд, долоон хоногой удаа Байгал далай ошоо һэн. Лиственничная һууринһаа Антон Чехов июниин 13-да Евгения Яковлевна эжыдээ, Мария эгэшэдээ ба Михаил дүү хүбүүндээ бэшэг эльгээһэн байна.

- Уржадэр үдэшэ яаража байгаад, Эрхүүһээ гарааб- ди. Үглөөнэй 4 часта пароход ябаха байгаа. Тэндэ хүрэтэр оройдоол гурбан станци юм. Теэд түрүүшын лэ буудалда моридоо һүниндөө табижархидагбди, ямаршье жолоошон һүни ябадаггүй гэжэ хэлэжэрхёо. Хоноод, урагшаа гүйлгэлдөөбди. Үсэгэлдэр Байгал ерэмсээрээ, хэзээ удаадахи пароход ябахаб гэжэ асуу­хадамнай, июниин 15-һаа урид ябахагүй гэжэ харюуса­жа, сэдьхэлыемнай урбуулба. Яагаад июниин 20 боло­тор Сретенск хүрэхэмни гээшэб?

Ямар гоё газар гээшэб? Тойроод хуу үндэр хаданууд, ой модоор баян газар. Швейцариин байгаалитай жэшэмээр...

Ангарын эрье хүрөөд, нэгэ бага хажуу тээшээ ябажа, Байгалай эрье хүрөөбди. Һонирхолтойнь гэхэдэ, энэ нуураа булта “далай” гэжэ нэрлэнэ. Нүгөө эрьень харагданагүй, аяар 90 модо болоно. Уһанай эрьенүүд үндэрнүүд, хадалиг...

Лиственничная һуурин далай шадар оршоно. Ялта хототой ехэ адлишаабаб. Эндэ пятница болотор байхамнай. Нэгэ һүниин түлөө 1 түхэриг түлэнэбди.

Һүниин тэндэ нүгөө эрьеһээ пароход ерээ. Тэрэниие харахаяа ошообди.

Онгосын капитанай хэлэһээр, үглөөнэй 4 часта пароход Култук ябахань.

Москвада ажаһуудаг архитектор Ф.О. Шехтельдэ Антон Чехов үшөө нэгэ бэшэг эльгээхэдээ: “...Газаа бороо ороно, далайн эрьеые манан хушанхай,” - гэжэ дуулгаһан байха юм.

Четвергын үглөөгүүр зайхаяа гараһан Антон Чехов эрьедэ байһан хоёр пароходой нэгэнһээнь утаанай гаража байхые обёорһон байна. Ошоод хөөрэлдэхэдэнь, пароход нүгөө эрьедэ Клюево һууринда ябахаяа байгаа. Ямар бэ даа нэгэ купец өөрын ашаа гаргахаяа мүнгэ түлөөд, онгосо хүлһэлһэн байгаа бшуу. Антон Чехов хөөрэлдэжэ, суг ябаһан нүхэдөөрөө пароходто һуугаа. Энээн тухай Сибирь болон Алас Дурнаар аяншалһан номдоо бэшэһэн юм.

- Пароход оромсоороо, эдеэлһэн байнабди. Эндэхи тогоошон амтатайгаар шанана. Байгалай уһан арюун тунгалаг, оёорыень харахаар.

Пароходнай 3-дахи түхэлэй байшоо. Онгосын дээрэхи талмай ашаанай моридоор дүүрээ. Бүхэли үдэрөөрөө тэдэ инсагаалжа, собхоролдожо, хүн зондо яһала һаад ушаруулаа.

Клюево һууринда ерэмсээрээ, харгыгаа үргэлжэлүүлээбди. 8 модо ябагаар ябажа, Мысовая станци удангүй хүрөөбди...

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)