​Заяанай заншал

Захааминай уран зохёолшодой “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй аха заха гэшүүдэй нэгэн, Санагаһаа уг гарбалтай Пүрбэ Самбуев һургуулинуудта ажалай хэшээлнүүдые заажа байхадаа, шабинараа урлалда һургахаһаа гадна, түрэл арадайнгаа ёһо гурим, заншалнуудые мэдүүлхэеэ оролдодог һэн. Тэрэнэйнгээ түлөө, “шэбэнэхэ, шэбшэхэ улад олдоод лэ байхал даа”, яһала “донгодолгонуудые” абаһан юм. Тиибэшье саарһан дээрэ бэшэжэ, залуу үетэндэ дамжуулха гэжэ наһан соогоо хүсэжэ ябаа. Теэд хүл дээрээ ябахадаа, һанаһанаа бэелүүлжэ шадаагүйень мүнөө Антонида Будаевна басаганиинь хүсэлдүүлжэ, ном гаргуулхаяа бэлдэнэ. Пүрбэ Самбуевай буян нүгэл хоёрой илгаа, хүнүүдэйшье, амитадайшье зүгнэдэг зүн, ёро тухай хэблэгдээгүй зохёолнуудһаа арадайнгаа үндэһэн заншалнуудые сахижа ябая гэһэн гүнзэгы удхатай бодолнуудыень уншагшадайнгаа һонорто дурадхабабди.

Үдэрөө эхилхэдээ, һайнаар эхилхэ

Үглөөгүүр һэреэд, унтаридаа үни хэбтэнгүй бодо. Бодоһоор унтарияа гансата заһа. Газаа гаража, үлэн шээһэеэ шабхажа шээгээд, нюур гараа угаа. Галаа түлижэ, сайгаа шана. Сайнгаа дээжыень абажа, газаа гаража, орон дэлхэйдэ, хада уулынгаа эзэдтэ сэржэм үргэ. Орон нютагайнгаа хада уулын эзэдэй нэрэ алдарынь мэдэхэгүй һаа, найман зүгэй боди саданар, дэбжэд, найман аймаг бултадаа хүртэгты гэжэ сэржэмээ үргэхэ хэрэгтэй. Сэржэмээ үргэжэ, гэртээ сайгаа уугаад, бурхандаа дээжэ тахил үргэ.

Бурхандаа тахил үргэһэнэй һүүлээр мүргэжэ, адис аба. Бурханда мүргэхэдөө: «Бил һайн ябаһууб гэжэ гү, али минии үри үхибүүд лэ һайн ябаг», - гэжэ сэдьхэхэ хэрэггүй. Бурханда мүргэхэдөө гү, али маани мэгзэм уншахадаа: “Эхэ бологсон зургаан зүйлын хамаг амитан бултадаа үбшэ зоболонгүй, һайн һайхан жаргалангаа эдлэхэ болтогой!” - гэжэ буян хэхэ хэрэгтэй. Иигэжэ олоной түлөө һайхан сэдьхэлээр буян хэбэл, өөрөөшье, үри үхибүүдшье һайн ябаха болон һанаһан хэрэгшье хуу урагшатай байха.

Ямар нэгэн гэнэ оһол, гэнтын аюул болоходоо, хуу шалтагаанһаа болодог - шалтагаангүй юуншье болодоггүй юм.

Шоройгоо сэбэрээр хама. Шоройгоо богоһо дороо обоолоод бү орхи, шорой соо муу юумэн орожо богшодог юм. Хүнэй урдаһаа шорой бү хама. Аянда мордохоёо байһан хүнһөө урид шорой, угаадаһаа хая. Хойноһоонь хаяжа болохогүй.

Гал гуламтаяа эхэ эсэгэ мэтэ тахижа байха хэрэгтэй. Галдаа муу муухай юумэ бү оруула. Гал заяашаяа бузарлабал, өөдэлхэгүйш. Галдаа хурса үзүүртэй түлеэ бү хэ, шангаар бү түли, галай заяаша айгаад, тэрьелэн ябашадаг юм. Саг ондоо болоо гээд, тоонгүй байжа болохогүй. Зайн галшье эзэтэй байха. Үүдэ шангаар хаажа гү, али гэртээ түлеэ оруулхадаа, шангаар хаяжа болохогүй, гэрэй эзэн заяаша сошон айжа тэрьелхэ.

Гэртээ байхадаа, гараа дээрэ үргэн бү һуняа. Газарта хэбтэһэн һүхэ, хутага гэхэ мэтын хүнэй баридаг багажа зэмсэг дээгүүр алхажа, гэшхэжэ болохогүй.

Айлда ороходоо, шүдэр, аргамжа гэхэ мэтые баряад орожо болохогүй - муу һанаһан, айлаа баһаһан болохо. Гэртээ бү эшхэрэ, бү гүнгэнэ. Таниһан таняагүйшье һаа, мэндэшэлжэ яба. Аха хүнэй урдуур харгы хүндэлэн бү гара. Худалаар бү уйла - муу юумэ зүгнэхэш.

Боро хараанаар, һүни түлеэ бү хахала, уһанда бү ошо. Боро хараанаар, һүни хэрүүл шууяа татажа, газаа уйлажа болохогүй. Һүни орой хүнэй нэрээр ооглон шангаар нэрлэжэ болохогүй, ада шүдхэр хорлохо юм. Һүни орой шорой, угаадаһа бү хая. Шорой, угаадаһа үдэршье хаяхадаа, дээрэһээ шангаар шэдэжэ бү хая, доогуур аалихан адхажа хая.

Хүнэй юумэ үгэхэдэ, һалгай гараараа, хургадайнгаа һалаагаар абажашье, үгэжэшье болохогүй. Хурса үзүүртэй юумэ үзүүрээрнь хүндэ үгэхэгүй, эшээрнь үгэхэ.

Ама хэлэгүй адагуусаниие сохижо, наншажа, зобоожо болохогүй.

Хооһон амһартатай ябаа һаа, хүнэй урдуур гарахагүй.

Хүнэй юумэ асаржа үгэхэдэ, амһартыень хооһоор эрьюулхэгүй, оёортонь багашье һаа, юумэ хэжэ үгэхэ.

Бү ёоло, шанаагаа бү тула, эльгээ бү тэбэри. Һүбээ һүүжээ, ташаагаа тулаад, хармаандаа гараа хээд бү зогсо.

Эрэ хүн һанаагаараа буян хэдэг, эхэнэр хүн тогоогоороо буян хэдэг.

Һайн юумэндэ һаадтай, муу юумэндэ хүгтэй бү яба.

Эхэнэр хүн хүлөө алсайлгаад гү, али хүлөө һольбоод һуужа болохогүй.

Хүгшэн залуу, ноён барлаг, үгытэй баян, ород буряад гэжэ бү илга, бултанда адли хандажа яба.

Яарааб гэжэ ябууд бү һуу, ямбархааб гэжэ хэбтээд бү эдеэлэ - үбшэ зоболоной тэмдэг.

Эрэдээ, үри үхибүүдтээ муу ёро зааһан эхэнэр һальхай ябадалда орожо, бусадаар нүхэсэхэ, архи ууха, тамхи татаха.

Улин хусаха нохой, уйлан хэлэхэ эхэнэр - муу ёро.

Хүнэй хэдышье муу һанахада, һайнаар һанаад яба. Хүнэй хомхой хобдог, хорон сэдьхэлые дабаад, муу һанааень тэбшээд, хүлисэжэ яба.

Тахилга тайлга хэдэг газарта модо бү отоло, шулуу бү урбуула - бэедээ эрэмдэгтэй болохош. Талын ганса модон шанга эзэтэй болодог.

Ой тайга соо хэрэгтэй модо отолхо гээ һаа, тэрэ газартаа хүрэжэ, сайгаа шанаад, сэржэм үргэжэ, таряа тараажа, алта мүнгэ үргэжэ, хэрэгтэй модоо гуйжа абаха хэрэгтэй.

Дэлхэй дээрэ эзэгүй юумэн байдаггүй гэжэ ойлгохо хэрэгтэй.

Ямаршье һайн малгайн, бээлэйн юумэ эриһэн шэнги өөдөө хараад хэбтэбэлнь - бү аба. Уруугаа хараад хэбтэбэлынь - абажа болохо. Ямаршье һайн амһартын хүнэй урдаһаа хараад хэбтэбэлнь - бү аба, оёороороо хараад хэбтэбэлнь, хамаагүй абажа болохо.

Хурса үзүүртэй эрэ хүнэй баридаг зэмсэгэй үзүүрээрээ хараад хэбтэбэлнь абажа болохо.

Хоёр эхэнэрэй хэрэлдэжэ байхада дайралдаа һаа, бү хори, хэлэ аманай бузар өөртэшни хүрэхэ. Хоёр нохойн хоорондоо хусалдажа байхада, баһал һалгаажа болохогүй.

Харгы дээрэ хэбтэһэн мал бү бодхо, тойрожо гара. Һаажа байһан үнеэгээ бү сохи, хараалай муугаар бү хараа - нүгэл. Һаажа, һүень эдижэ байһан хадаа эхэ мэтэ һанажа, хайрлажа байха хэрэгтэй.

Найман наһа хүрөөгүй бага үхибүүд бурханай мэдэлдэ байдаг юм. Тиимэһээ бага үхибүүдэй заяашые муулуулжа болохогүй. Нарай бага балшар үхибүү һүни газаа гаргажа болохогүй, ада шүдхэр хорлохо юм гэдэг.

Хүнэйхидэ бү хүхэнэ, хүртэһэн хубияа бү шамарла: хүнэй зөөри хүсэтэй, бурханай үгэһэн ашатай гэдэг. Хүндэ баянаа бү тумарха: үгырхэ гэбэл - үдэр хоногой, өөдэлхэ гэбэл баһал үдэр хоногой гэдэг. Үригүй хүндэ үриеэ бү тумарха. Биб гэжэ бү бэерхэ, бэрхэб гэжэ бү шэдирхэ.

Орон дэлхэйдэ бү омогорхо, олон зондо бү гайхуула. Зоной дунда номгон яба, зол жаргал хүлеэжэ яба. Үгытэй хүндэ туһалжа яба, үншэн хүниие хайрлажа яба. Хомхой сэдьхэл - хойтын нүгэл, хоб үгэ - хүнэй дайсан.

Аян замда ябахада, дабаан дээрэ гү, али губи таладашье хада уулын ба орон нютагай эзэдэй бариса дайралдадаг. Энэ барисада хүрэхэдөө зогсожо, юумэ үргэхэ. Юумэ үргөөгүйшье һаа, малгайгаа, пулаадаа абажа мүргөөд, саашаа ябаха. Илангаяа архитай ябаа һаа, үргэжэ гараха хэрэгтэй. Үргэнгүй гарабал, ямар нэгэн гэнэ оһол, гэнтын аюулда орожо болохош. Иимэ ушарнууд али олон ушаржа, гэршэлэн үгэнэ ха юм.

Морёор мүргэлэй газарта хүрэжэ ошоо һаа, унажа ябаһан мориндоо һайниие хүсэжэ, үреэл табиха. Мори, сараар ажал хэбэл, баһа һайниие хүсэжэ, адагуусан түрэлһөөнь хойтодоо хүн түрэлдэ түрэхэ болтогой гэжэ маани мэгзэм уншаха. Адуу малай мяха эдихэдээ, һайхан түрэлдэ түрэг гэжэ зальбарха.

Шэнэ хубсаһа худалдажа абаад гү, али оюулаад, өөрөө үмдэнгүй хадагалжа болохогүй. Шэнэ гэр барижа орохо болгоод, оронгүй хаагаад орхижо болохогүй, далдын ада шүдхэр эзэлдэг.

Дэлхэйн хүн түрэлтэнэй гурим, ёһо заншал ондо ондоо ха юм. Буддын шажанай номнол һургаалай ёһоор буряад монгол угсаатанай гурим, ёһо заншал адлирхуу байха ёһотой. Энэ гурим, ёһо заншалнуудые хэрэглэжэ ябахада, хэтэдээ аша туһатай болохо юм гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Илангаяа юумэ мэдэхэгүй бага наһанай үхибүүдтэ ойлгуулжа, хэлэжэ үгөө һаа, хожомоо хэрэгтэй болохо. Түрэлхид ба һургуулиин багшанар, эртэ урдынгаа гурим ёһо заншалые мартангүй ябахые бултадаа оролдоёл!