Англиһаа –Байгал руу

Абарагдаһан «Ангара» Аяар 120 жэл саада тээ уһан дээрэ табигдаһан “Ангара” гэһэн пароход-ледокол мүнөөшье бии. Байгал далайгаар онгосоор ябалгын түүхэ залуу һүрэгтэ дамжуулха гэһэн зорилготойгоор Эрхүү хотодо музей бии болгогдонхой.

- 1917 оной Хубисхалай урда табан иимэ ледокол-онгосонууд бүтээгдэһэн байха юм. Мүнөө сагта оройдоол гурбаниинь бии юм. Швециин S/S «Bore», Финляндиин «Tarmo» гэһэн пароходуудһаа гадна манай «Ангара» харахыень арад зониие урижа байдагбди, - гэжэ музейн хүтэлбэрилэгшэ Иван Беспалов мэдүүлнэ.

Байгал дээгүүр тамардаг суднануудай түүхэ музейдэ гол һуури эзэлнэ. Илангаяа «Ангара» онгосын машинын болон котельниин таһагууд мүнөөнэй зониие ехэтэ гайхуулна.

- Тэрэ сагта яагаад иимэ шадамар бэрхээр хэгдэһыень өөрөөшье ходо гайхажа байдагби. Доторхи хоёр таһагуудыень харахадаа, ехэ спортын залда ороһон шэнги - томо. Онгосын утаниинь 61 метр болоно, үргэниинь 10,7 метр юм. 250 тонно ашаа шэрээд ябаха аргатай, 160 хүниие багтаадаг, - гэжэ Иван Андреевич тусхай мэдээнүүдые дуулгана.

19-20-дохи зуун жэлнүүдтэ Эрхүү можын, Буряад Уласай гол мүрэнүүдээр, Байгал далайгаар ябадаг зарим онгосонуудай бага түхэлэй македүүд олоор табигданхай, түүхэтэ зурагуудые, баримтануудые хараадаа абан, уран гартан тон адляар бүтээһэн байна. Эндэ «Байкал» гэһэн томо пароход-ледоколой дүрсэ хүн зониие һонирхуулна.

Түүхын иимэ баялиг маанадта хүрэхэгүй һэн. Юуб гэхэдэ 1918 ондо «Ангарада» сагаантанай сэрэгшэд добтолжо, шэнгээхэ һанаатай байгаа. Тэрэ үеын онгосын капитан Михаил Алексеев «Ангараяа» абархын тула өөрыгөө зорюута тушаагаа. Онгосын хүдэлмэрилэгшэдэй гараа өөдэнь үргөөд гараагүй һаань, онгосые уһан доро оруулхашье һэн. Гүрэн дотор граждан дайнай эхилхэдэ, ледокол түхэлэй «Ангара» онгосодо 6 дюймай хоёр томо буу, 4 пулемёт табигдажа, Байгалай эрьеэр Чехословакиин дээрмэшэдтэй тэмсэжэ эхилээ.

1920 оной эхиндэ «Ангара» дээрэ шуһата үйлэ ушараа. Улаан сэрэгшэдһээ тэрьедэһэн сагаантан Эрхүү хотын түрмэһөө 31 хүниие онгосо дээрээ баряад ябатараа, бултыень алаһан байна.

- Январиин янгинама хүйтэндэ тэдэниие нюсэгэлжэ, палуба дээрэ нэгэ-нэгээр гаргажа, мүльһэ сүмэлдэг томо алхаар сохижо унагаагаа. Үшөө үхөөгүй хүнүүдыень уһа руу түлхижэ эхилээ. Улаан сэрэгшэдэй тэдэниие абаржа шадаагүйдэнь харамтай. Алуулһан 31 хүнүүдэй дунда тэрэ үеын мэдээжэ эсернүүд байгаа. Суута түүхэшэн А.П.Окладниковай эсэгыешье сагаантан хайрлаагүй. Хүнүүдые сохиһон томо алхань манай музейдэ хадагалаатай, - гэжэ музейн хүтэлбэрилэгшэ хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Мүн эндэ болоһон баярта үйлэ хэрэгүүд тухайшье олон дансанууд соо тэмдэглэгдэнхэй. Тэдэнэй нэгэниинь гэхэдэ, «Ангарын» түрүүшынхиеэ уһан дээрэ гаралга болоно.

«1900 оной июлиин 25-да ехэ баяр ёһолол болоо һэн. Харин августын 1-һээ хойшо тэрэ Байгалаар тамаржа эхилээ. Пароход дээрэ Черемховын шулуун нүүрһэн түлишэ боложо хэрэглэгдэдэг байгаа. 230 тонно ашаад, 115 часай хугасаада байнгүй хүдэлэгшэ бэлэй. 1-2 классуудай 60 каютада хүн зониие һуулгаад ябадаг байгаа. Үшөө 100 хүниие багтааха һууринууд онгосын хойто талада бэлдэгдэнхэй һэн» гэһэн мэдээ түүхын баримта дансануудһаа олохоор.

Совет үедэ «Ангара» олон жэлэй хугасаада арад зондо, эрдэм шэнжэлгэдэ туһа нэмэритэйгээр Байгал далайгаар тамараа. Баргажанай Адаг, Нижнеангарск болон бусад Буряадай һуурин тосхонуудта онгосын гэшүүд ажал ябуулһан юм.

Азагүй «Байкал»

1900 ондо харагдаа үзэгдөөгүй асари томо «Байкал» гэһэн пароход-ледокол Байгал далайн зарим талада 70 сантиметрһээ зузаан мүльһэ сүмэлэн гаража шаданагүй гэжэ элирүүлэгдээ. Тиимэһээ «Ангара» урдань ябажа, харгы гаргаха уялгатай байгаа. Байгал тойроод түмэр харгын баригдатар, иигээд лэ эдэ хоёр дахасалдаад ябагша һэн.

«Байкал» хадаа «Ангараһаа» хоёр дахин томо, ледокол түхэлэй онгосо юм. Утаараа 88,4 метр, үргэнөөрөө 17,4 метр пароход 800 тонно ашаа шэрэхэһээ гадна, нэгэ доро 300 хүниие багтааха аргатай һэн.

Мүльһэн соогуур «Байкал» анха түрүүшынхиеэ 1900 оной эхиндэ ябажа үзөө. Тэрэл жэлэй апрелиин һүүл багаар түрүүшынгээ тамаралга хээ.

«Түрүүшынхиеэ 500 хүниие, 167 толгой адуу, 2 паровоз, 3 вагон болон 1 мянган пүүд ашаа нүгөө эрьедэ гаргаа» гэжэ баримтата дансануудта тэмдэглэгдэнхэй.

Томо ледокол түхэлэй онгосонуудые угтан абахын түлөө тусхай шэнэ пристань Байкал портдо, Мысовая һууринда баригдаа. Тэрэ сагай шэнэ инженернэ һанаа бодолой хэрэгсэлнүүдэй ашаар онгосонуудай пристань бодхоогдоо гээшэ. Хэды тиигэбэшье Мысовая һууринда пароходууд удангүй орохоёо болёо. Юуб гэхэдэ эндэ уһаниинь гүнзэгы бэшэ байшоо, һалхиншье үлүү шангаар үлеэдэг гэжэ элирээ. Тиигэжэ шэнэ пристань Танхой һууринда хэгдээ.

Хоёр ледоколнууд эбдэрэнгүй ябаагүй. 1900 оной декабриин 29-дэ 26 вагон ашаһан «Байкал» Мысовая һууринһаа гаража ябатараа, зүүн талынгаа хүдэлгүүрээ (вал) мүльһэндэ эбдэжэ, муфтань лопастьтойгоо далайн оёорто шэнгээ. Тиигэжэ мүльһэнэй хайлатар онгосонууд Мысовая пристаньда үбэлжөө.

Граждан дайнай эхиндэ улаан сэрэгшэд «Байкал» дээрэ элдэбын түхэлэй буунуудые табижа, дээрмэшэдтэй тэмсэжэ эхилээ. Улаантанай Эрхүү хотые орхижо сухарихада, пароход Мысовая һууринда эльгээгдээ. 1918 оной августын 16-да Мысовая һууриниие сагаантанай сэрэгшэд эзэлээ. Тэдэ «Байкалые» буудажа шатаагаа. 1920 ондо дүрэшэһэн пароходһоо уһаниинь гаргагдажа, Байкал порт абаашагдаа. 1926 ондо тэрэниие түмэр болгон тайрагдаа. «Байкалай» түүхэ иигээд лэ дүүрээ гэжэ түүхын баримтанууд гэршэлнэ.

P.S: Толилолгодо хэрэглэгдэһэн мэдээсэлнүүдые, баримтануудые Эрхүү хотоор аяншалжа байхадаа, «Ангара» ледоколой музейдэ орожо абаһан байнаб.