​Аюулта Афганай харгыгаар

1994 ондо Түнхэнэй аймагай дэргэдэхи «Саяан» гэhэн эблэлэй эмхидхэhэн «Уулын уладай уул­залга» гэhэн hайндэртэ хабаадажа байхадаа, Содном Цы­бикжапович ДАМБАЕВТАЙ танилсаhан байнаб. Хүрэhѳѳр адаглан харахада, сэрэгэйнгээ хубсаhа үмдѳѳгүй байгаа­шье hаа, саб-яб гэмэ гэшхэдэлтэй, жэбжэгэр сэхэ бэетэй, ёhотойл сэрэгэй хүн гэжэ эгсэ тухайлхаар бэлэй…

Содном Цыбикжапо­вич Буряадаймнай үлзы hайхан нютагуудай нэгэн­дэ – Бэшүүрэй аймагай Дунда Харлан гэжэ нютагта 1940 ондо түрэhэн нам­тартай. Дунда hургуулияа дүүргэhээр, 3 жэлэй хугасаа соо сэрэгэй албанда татаг­даа hэн. Уялгата албаяа үнэн зүрхэнhѳѳ зоригтойгоор бэелүүлжэ, Буряадай гүрэнэй Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институдай биолого-химиин факультет амжалтатайгаар түгэсхѳѳд, түрэл Бэшүүрэйнгээ аймагай Хэрээтын дунда hургуулида юрын багшаар, удаань ди­ректорэй орлогшоор, дирек­торээр ажаллаа.

Уданшьегүй Содном Цы­бикжаповичай ажабайдалай намтарта шэнэ «хуудаhанууд» нээгдэhэн юм. Эгсэ эгээл арбан хоёр жэлэй туршада Совет Армида алба хэжэ, Монгол һайхан ороной хизаарта байрлан, нилээд дүршэжэ, тусгаар hургуулида hуража, хододоо мэргэжэлээ дээшэлүүлжэ ябаа.

Хүндэлэлэй грамотанууд, баярай тэмдэгүүд, бэшэгүүд, үнэтэй сэнтэй бэлэгүүд – намтарайнь дээжэ хэшэг.

1970 онhоо 1986 он боло­тор Генеральна штабай дэр­гэдэхи тагнуулшадай эгээл шухала сэрэгэй албанда хүдэлжэ байтарнь, тэрэ хо­лын, элhэн дайдын хизаарта, Афганистан руу совет сэрэг­шэдэй байрлаhан частьда эльгээгдээ.

Инаг дуратай Евдокия Жамсаевна нүхэрынь, Ар­салан Саян хүбүүдынь 2 жэ­лэй туршада нүхэрѳѳ, абаяа хараагүй.

Аба эжын буянгаар, ашата эжын уншаhан маани мэг­зэмээр, инагайнгаа үглѳѳ бүхэндэ орон дайдадаа үглѳѳнэй толондол hайхан ногоон сайнгаа дээжыень үргэhэн аша туhаар аажам­хан нютагтаа бусажа ерэhэн удхатайб гэжэ намда Содном Цыбикжапович хэлээ hэн.

Афганистандахи сэрэгэй албые hанахадам, мүнѳѳ айхааршье байдаг. Юундэб гэхэдэ, зарим ушарта душ­мануудта сэхэ ошожо, уда­маршадтайнь хѳѳрэлдэхэ, хэлсээ баталха хэрэг гарадаг байгаа. Тиихэдэ айха гэhэн мэдэрэлгүй ябагдаал даа. Гансал Эхэ орондоо, түрэл хүбүүдтээ – совет сэрэг­шэдтээ туhа хүргэхэ гэhэн hанал бодол сээжэдэшни байха. Афганистанhаа со­вет сэрэгүүдые гаргаха ту­хай хэдэн уулзалгануудые үнгэргэжэ, Салангын харгы дээрэ гай тодхор татахагүй, зэбсэгтэ добтолго хэхэгүй тухай хэлсээ баталаа hэмди. «Душманууд хэлэhэн үгэдѳѳ хүрѳѳ. Манай сэрэгшэдэй нютагаа бусахада, харгыдань нэгэшье hаад табяагүй бэ­лэй», - гэжэ Содном Цыбик­жапович хѳѳрэнэ.

Полковник зэргэтэй Со­дном Цыбикжапович Дам­баев гүрэн түрын 4, мүн Афганистанай 2 шагналда хүртэhэн байна. Жэшээлбэл, Улаан Одоной 2, Зэбсэгтэ Хүсэнүүдтэ алба хэhэнэй түлѳѳ III шатын орденуудаар, «Дайшалхы габьяагай түлѳѳ» медаляар, мүн «Апрелиин революциин 10 жэл», «Баяр баясхаланта афган арадhаа», СССР-эй, МНР-эй 14 медаль­нуудаар шагнагдаhан юм.

Тоонто нютаг Харланай музей соо Афганhаа ерэhэн Баярай бэшэг хадагалагдан­хай.

«Хүндэтэ манай дайшал­хы замай нүхэр Дамбаев Со­дном Цыбикжапович!

Та Афганай газар уhан дээрэ уласхоорондын шэн­жэтэй нангин даабарияа дүүргэжэ, Эсэгэ оронойн­гоо сэрэгэй уялгые эрхим hайнаар гарабат. Совет-аф­ган арадуудай хоорондохи харилсаае, эб найрамдалай элшэ хүсые нангинаар та­хижа байгаат! Ажалдатнай амжалта, ажабайдалдатнай зол жаргал ба бэеын энхэ элүүрые хүсэнэбди!

Командир в/ч 44628 Ко­молов, политическэ асууда­лаар командирай орлогшо Тополев.

1988 оной сентябриин 5».

Эб найрмадалай түлѳѳ сэрэгэй албанда уласхоорон­дын удхатай асуудалнуудые оруулhан Содном Цыбик­жапович наhанайнгаа хани нүхэр Евдокия Жамсаевна­тайгаа сугтаа 4 «амтатай» ашанарай таабай, теэбиишье болоод, хүл хүнгэн зандаа, Улаан-Үдынгѳѳ гудамжаар хоюу­лан хүтэрэлдѳѳд, хүнгэнѳѳр гэшхэлэн ябахыень хараха­даа, би баярладагби. Полков­ник зэргэтэй Содном Цыбик­жапович мүнѳѳ республикын эб найрамдалай Совет жасын дэргэдэ нигүүлэсхы сэдьхэ­лэй уряагаар хүдэлжэ байна. Афган дайнай дүүрэhээр 10 жэлэй баярта манай Буряа­даймнай ниислэл Улаан-Үдэ хотодомнай Афган дайнда хабаадаhан хүбүүд, басага­дайнгаа нэрыень мүнхэлхын тула, Илалтын хүшѳѳ дээрэ Афган дайнда хабаадаhан бүхы ветерануудай нэрэ, обог hиилэгдэнхэй. Лёнхо­бо сэсэгэй задарагдаагүй дэльбэнүүд… Дайнhаа бусаагүй хэды олон хүбүүд, басагад газар доро нойрсо­ноб даа! Задаржа үрдеэгүй сэсэгүүд, hалбаржа үрдеэгүй инаг дуран, эдлэгдээгүй энэ наhан.

Энэ хүшѳѳ бодхоолгодо С.Ц.Дамбаев ѳѳрынгѳѳ хэды сүлѳѳ сагые таhалдуулан, мүнгэ hомолхын түлѳѳ хэды ехэ оролдолго гаргаа гээшэб!

Эб найрамдал, энхэ тай­бан байдалай түлѳѳ энэ наhаяа үгэжэ байhан Содном Цыбикжаповичта дэлхэйн hайн hайханиие хүсэнэб. Эльгэ зүрхэндэ дүтэ, элдин hайхан Харлан нютагайнгаа

Наруули газарай шоройе умбан,

Нюсэгэн хүлнүүдээ дүрѳѳдэ хүргэн,

Багжагар бэеынгээ булшаниие шангадан,

Буряад яhанай угсаатан ургаалта!

Элдин сарюун дэлхэйе шэртэн,

Тоонто нютагайнгаа нэрые бузарлангүй,

Түрэhэн эхынгээ нюдые уhатуулангүй,

Эсэгэеэ нэрлүүлhэн баатар байналта!

Нина АРТУГАЕВА

Гэртээ бусалга…

Кабул дээгүүр hүүлшынхиеэ ниидэнэбди…

Гэртээ! Гэртээ! Гэртээ!

Харихамнай даа,нютагтаа

Гандажа байhан элhэтэй газарhаа…

Мүшэтэ hүниин одод эмнинэ бидэнэртэ,

Мүнөөдэр харгытнай гэр тээшээ гэнэ.

Үүрэй толоноор сэнхэг үглөөе угтан,

Үдэр бүри үхэлэй үүдэ харан ябаабди…

Үүлэн соогуур агаараймнай онгосо

Үндэртэ хүрэн, тэнгэриие гатална.

Доромнай хариин хүйтэн дайда,

Дүлэтэ галнуудтай hүниин ниислэл хото…

Хүн бүхэнэй сэдьхэлэй байдал,

Хүлгүү зүрхэнэйнь hудалай сохисо адли.

Хасуури, нарhаднай нюдэндэмнай харагдаа,

Хуhата шугымнай холоhоо даллаа…

Намайе hанана гүт даа,

Надхажа ургаhан ой тайгамни?

Аглаг hүниин мүшэд шэнги,

Аяар холо байнат, ой мододни…

Альган дээрэмнай харагдаhандал болоно

Аршаанта голоймнай ногоон эрьень,

Уняартама талымни сэнхир манан,

Утаанайнь гашуун үнэрэй амта hанагдаа…

Булагайнгаа тунгалаг хүйтэн уhые

Бэе дээрээ сүршэн адхаhайб,

Буурал эжы баабайгаа хараhайб,

Бусажал таанартаа ерэжэ ябанаб…

Хүн бүхэнэй зүрхэн лугшана,

Шэдитэ онгосомнай агаарта хэлбэлзэнэ,

Хүхэ замбиин харгы тааруулан,

Шэнхинэсэ жолоодоно агаараймнай жолоошод.

Хилэеэ гаталаабди! Эхэ оромнай!

Угтан байнаш, баатарлиг хүбүүдээ!

Урагшаа, дайгаа дараhан сэрэгшэднай!

Хүрьhэтэ түрэл тоонтодоо ерээбди…