​«Буряад үнэнтэеэ» зуун жэл һэтэ

Түрэл “Буряад-Монгол үнэнэйнгөө – Буряад үнэнэйнгөө” тэбхэр тэгшэ зуун жэлэй алдарта ойе угталсаха зол заяатай байһандаа тон ехэ баяртайб. Би багаһаа нааша наһан соогоо “Буряад үнэн” сониниие уншадагби. Эжы абамнайшье жэл бүхэндэ захидаг байһан юм. Тиимэһээ бидэ бултадаа нютаг голдомнай, республикадамнай, гүрэн түрэ соомнай, дэлхэйн али булан тохойдо юун боложо байнаб гэжэ бүхы һониниие мэдээд, зон нүхэдтэеэ хэлсэжэ байдаг һэмди.

Аба эжын һургаалаар

Аба эжымнай маанадаа эрдэм номдо һурагты, сонин сэдхүүлнүүдые, номуудые ехээр уншагты гэжэ ехэтэ дэмжэдэг байһан дэмбэрэлтэй юм даа. Илангаяа буряад зохёолнуудые үдэшын утада уншуулжа, ехэл ханамжатайгаар өөһэдөө шагнаха даа. Бүхы уран зохёолшодые, олонхи сэдхүүлшэдые нюураарнь бэшэшье һаа, зохёолнуудаарнь танидаг һэмди. Тэрэ үедэ ном боложо хэблэгдэхэһээ урид алба “Байгал” сэдхүүлдэ толилогдодог байгаа бшуу. Чадраабалын Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” уншахадаа, ямар ехээр хайрлан, уярдаг байһанаа мүнөө эли тодоор һанадагби.

Иигэжэл түрэл буряад хэлэндээ дуратайгаар хүмүүжэн үндыһэн юумэбдил даа. Мүнөө буряад хэлэеэ сахин хамгаалхын түлөө Буряад Уластамнай хуулинуудшье абтана, үри үхибүүдтэ түрэл хэлыень зааха олон эрилтэнүүд табигдана. Тиигээд лэ тэрэ бүтээхэ хэрэгүүдээ бэелүүлхын тулада булта бүгэдөөрэн ехэл оролдолго гаргаха болонобди. Тиихэдэ гэртээ буряадаараа хөөрэлдөөгүй һаамнай, ямаршье һургуули бултаниие хэлэндэ һургажа шадахагүйл даа. Нэн түрүүн эжы абын һургаал байха ёһотой!

Эгэшын жэшээ

Манай ууган эгэшэ Дулма Гармаевна Эсэгын дайнай түлэг үедэ 16-тайдаа һаалишан болоод, бүхы наһаараа колхозой үнеэдые һаажа, наһанайнгаа амаралтада гараһан намтартай. 1946 ондо “Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда габьяата ажалай түлөө”, ВДНХ-гай 2 мүнгэн, 3 хүрэл медальнуудаар, засаг зургаануудай, профсоюзай зуугаад грамота, дипломуудаар, Октябриин Хубисхалай, Арадуудай Хани барисаанай орденуудаар шагнагдаһан, нютагтаа, аймагтаа, республика соогоо суутай һаалишан байгаа.

Һонин гэхэдэ, Дулма эгэшэмнай “Буряад үнэн” сонинһоо һаалишадай республикын мүрысөөнэй дүнгүүдые, һаалишад тухай бэшэгдэһэниие доло суглуулдаг һэн. Тиигэжэ гуша гаран жэлдэ хурга хухадгүй суглуулһаниинь бүлэдэнь хадагалагдажа байдаг. Тэрэ дэмбэрэлтэ жэшээгээр бишье “Буряад үнэнһөө” һонирхол татаһаниие жэншэдгүй суглуулжа, удха удхаарнь тусхайтаар хабсаргадаг болоһомби. Теэд залуудаа тон хэрэгтэйень хайшалжа абаад, он жэлынь, дугаарынь табидаггүй байһандаа голхордогби. Хэрэгтэй болоходонь, даб гээд харахадамни амар байдаг.

“Буряад үнэмнай” 100-тай болохонь гэжэ һанахада, ехэл бахархамаар байна. Мүн баһа Буряад Уласаймнай ойн баяр дүхэжэ байна. Аяар зуун жэлэй агшан зуурын түүхые сонимнай толилжо, гэрэл зурагууд үгтэнэ, “Үнгэрһэн зуун жэлэй агшан зуура” нюур ехэ һонирходогби. Эдэбхитэй уншагшадай эльгээһэн хэдэн үеын саадахи үйлэ хэрэгүүд, ажалша зон тухай һонирхолтой гэрэл зурагууд эндэ үгтэжэ, олоной һонирхол татахаһаа гадна, наһатай зоной сэдьхэлые шэмшэрүүлнэ, залуу уншагшадта һургаал болоно.

“Сагай сууряан” нюурта баһал үнгэрһэн зуун жэлэй һонирхолтой баримтанууд, 1930-40-50-яад онуудта үндэһэн сониндомнай толилогдожо байһаниие уншахада, бүрил һонин даа. Ямар урагшаа һанаатай, сэхэ сэбэр зон ажабайдалаа һайжаруулха гэжэ оролдожо, мүрысэжэ, ажалдаа шармайжа ябаа гээшэб!

Гол анхарал – үхибүүдтэ

Ямаршье үе сагта хамаг амитан үри бэедээл һанаагаа зободог мүнхын табисууртай ха юм даа. Тэдэнэйл түлөө алтан дэлхэйн хүрьһэ шоройдожо, шадал зэргээрээ ажаллажа, тэдэмнайл саашадаа уг унгииемнай нэрэтэй түрэтэйгөөр үргэлжэлүүлэг лэ даа гэжэ һургажа, хүмүүжүүлжэ, “хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада” хүргэжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаргахые оролдонобди.

Һүүлэй үедэ Буряад орондомнай хүүгэдэй сэсэрлигүүд, һургуулинууд, фельдшерско-акушерскэ пунктнууд, номой сангууд шэнээр баригдана, мүнөө үеынхеэр заһагдан шэнэлэгдэнэ, нэмэлтэ һуралсалай, тамирай, соёлой байшанууд нээгдэнэ гэжэ “Буряад үнэндөө” уншажа баярладагби. “Гол баялигнай – үхибүүднай”, ерээдүймнай тэдэнэйл гарта гэжэ бидэшье, гүрэн түрымнай засаг зургаанайшье ойлгожо байһаниинь ехэл һайн гээшэл даа. Одоол ганса сэсэрлигүүдтэ, һургуулинуудта бэшэ, олон тээ али болохоор һургажа, талаангынь элирүүлжэ, бэлигынь мүлижэ, ёһотоор хүмүүжүүлхэ арга олгогдоно гэжэ уншахада, һүрхэйл байна. Эрын гурбан нааданда, дуу хүгжэмдэ, ёохор хатарта, уран шүлэгтэ һураһан үхибүүд юундэ муу байхаб? Багаһаань тайзан дээрэ гаража, олоной урда уранаар хэлэжэ, олондо ойлгуулжа шадаха гээшэмнай юунтэй сэнтэйб? Элдэбын мүрысөөнүүдтэ, урилдаануудта ходо хабаадажа байбал, хэншье бүхы шадабаряараа ургажал ябана ха юм!

Эндэ нэгэ һанамжаяа дурадхахам: һургуули бүхэндэ буряад хэлэнэй гэхэ гү, али уран үгын, уран зохёолой бүлгэмүүдые байгуулха хэрэгтэй. Заха холын Захааминда уран зохёолшодой “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй дэргэдэ “Уран Дүшын ургыханууд” урагшатайгаар хүдэлжэ, жэл бүридэ эдир бэшээшэдэй “Минии тоонто – Захаамин” урилдаа үнгэргэнэ. Тиигэжэл уншадаг, бэшэдэг үхибүүдые түрэл хэлэндэнь, үндэһэн зохёолдоо дуратайгаар хүмүүжүүлхэ һайн жэшээл даа.

Хотодо багашуулые буряад хэлэндэнь һургаха гээшэ хүндэшэг гэжэ бултанда мэдээжэ. Багшанарай хэдышье оролдоходо, гэртээ буряадаараа хөөрэлдэдэггүй болболынь, ямар үрэ дүн гарахаб даа?

Үншэн хэнзэнүүдтэ, наһатайшуулда – анхарал

“Буряад үнэндэ” үншэн үхибүүдэй шахардуу ажабайдалда зорюулагдаһан мэдээсэлнүүд гаражал байдаг: юундэ тэдэнэй эрхые хамгаалалга һулаб, гүрэн түрын түлэбэй ёһоор байраар ханганагүйб, яахадаа хомхой хобдогууд мэхэлнэб – хэн зэмэтэйб?! “Буряад үнэнэй” табижа байһан эдэ бүгэдэ хүндүүлхы асуудалнуудые засаг зургаамнай ааляаршье һаа, шиидхэхэл бэзэ гэжэ найдагдана.

Мүн лэ минии һанахада, наһатайшуулдаа анхарал дээшэлүүлхэ, нютагай сомон зүблэл, аймагуудай засаг захиргаан ганса гүрэнэй “ама хараад һуунгүй”, арга шадалаараа туһаламжа хүргэхэ ёһотой. Эсэгын дайнай ветеранууд оройдоол хаа-яахана нэгэн-хоёрынь лэ, ара талын ветеранууд таба-арба, дайнай үеын үхибүүд баһал эдытэды боложо байнабди! Дайнай үеын үхибүүдэй ажабайдалые зураглажа эхилһэнтнай һайн даа гэжэ “Буряад үнэнэйнгөө” сурбалжалагшадта, “Байгалайнгаа” сэдхүүлшэдтэ гүнзэгы баяраа мэдүүлнэб.

Сэсэг ДАРМАЕВА, Ветерануудай зүблэлэй гэшүүн

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).