​Бурхан бүтээгшын гарынь адхая

Ю.Е.Мандаганов “Ород Уласай урлаг соёлой талаар академиин хүндэтэ академик” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэхэ үедөө Буряад Уласай толгойлогшо А.С.Цыденовтэй, Үндэһэтэнэй музейе даагша Т.А.Бороноеватай. 2019 он.

Бурхан шүтээнэй мүндэлхэ саг бии. Бурханай хүрэгые бүтээхэ саг бии. Энээн мэтээр бурханиие урлан мандуулха хүниинь баһал сагай хүшэгые сэлин ерэдэг бэшэ гү?

Эдэ үгэнүүд Юрий Ендонович МАНДАГАНОВТА сэхэ хабаатай. Флорентийская мозаика гэжэ дабтагдашагүй бэлиг шадабаряараа дэлхэй дүүрэн суурхаад, үшөө ямар орьёл туйлахам бэ гэһэншүү байтарынь, Санагада – Диваажанай газарта Арьяа Баала бурханиие мандуулха гэһэн захил дээрэһээ буушоо һэм шуу.

Дүршэл ехэтэй урлагша дээрээ ортоогүй. Мүнгэшэ дархашуулай мүндэлһэн өөрынь нютаг ха юм. Элшэ, эршэ бии. Даагдашагүйе үргэхэ, дабагдашагүйе гаталха эрын зориг бии. Бүри эхинһээ бүхы юумэн тааралдаад - гайхал. Түрүүшын хамба Дамба-Даржаа Заяевай зааһан газар гээд Хамба лама Дамба Аюшеевэй хэлэһэнһээ хойшо урлагай ажал урматайл дабшаа.

Яаһан аятайгаар асфальтаар хушагдаһан, яг тааруу талмай олдошоо һэм. Туһамаршад өөһэдөө ерэшэһэндэл. Зинаида Дамдиновна Бабуева, жэшээлбэл... Гэрэйнь сонхоһоо урлагай талмай харагдадаг юм. Түрүүшээр эдеэ хоол шанаад, кастрюляа баряад ерэдэг байба. Хандиб үргөөшэдые тусхай дэбтэр соо бэшэхэ. Каллиграфическа почеркоор… Хандиб гэлтэй, үшөөл хэрэгтэй ааб даа, мүнгэ зөөри. Ганса соляркада хэды мүнгэн гарана гээшэб. Ушар иимэһээ улад зоноо уряалая: үгэльгын мүнгэ үнэтэ шүтөөндөө үргыт.

Юрэнхыдөө, юрын хүнэй ухаа төөримөөр тоололготой, бодолготой хэрэг ааб даа. Хүрэгэй хубинуудые бүтээхэһээ гадна зүбөөр хабсаруулан холбохо, материалнуудаа зүбөөр шэлэхэ гэхэһээ эхилээд... Бетон, шэл, пластик, түмэр арматура хэды гаргашалагдааб, саашаа шэмэглэн гоёохо үнгэтэ дабирхай гэхэ мэтэ хэрэгтэй боложол байха.

Эдэ бүгэдые захалхынгаа урда Юрий Ендонович Хамба ламын зүбшэлөөр Монголой Гандан дасандахи мантан Жанрайсиг, Дорнод аймагта Хитадтай хилэ дээрэ 1895 ондо табигдаһан асари Арьяа Баалын хүшөө ошожо хараһан юм. Тиин хамта зүбшэһэнэй удаа зогсоод байһан бэшэ, харин хадын хярада (баһал тааруу ойн соорхой) холоһоо харагдажа баймаар бурханай дүрые тодхохо гэжэ шиидээ һэн.

Юрий Ендонович эсээб сусааб гэнэгүй. Яажа болохоб... Толгой дээрэнь тудаһан нангин үүргые бэелүүлхэл хэрэгтэй. Гэбэшье 70 наһа холо аладлаад ябана ха.

Иимэ ехэ ажал бүтээжэ байхынгаа хажуугаар Улаан-Үдын түмэр замай вокзалай вестибюлиие мозаика-зурагаар гайхамшагаар гоёогоо. Орожо хараарайт. Дороһоонь, дээрэһээньшье хужарлан адагламаар. Энэ хүдэлмэринь республикын Гүрэнэй шанда хүртөө һэмнай. Урлагай ёһотой эзэн гээд урмашан-урмашан дабтамаар юм.

- Арьяа Баалынгаа һуудал – бадма линхуае хэжэ эхилхэмни. Линхуаһаа эхилээд, бурханай толгой дээрэхи нимб хүрэтэр 41 метр болохо. Наранһаа гэрэлтэдэг батарейнүүд тодхогдохо. Һайхан даа – наранай элшэһээ ялалзаһан линхуа, бурханай бэеын үнгэтэ шэмэгүүд, нимб... Һайханай мэдэрэл һүзэг бишэрэлтэй сэхэ холбоотой бэзэ. Домогуудаар болбол, Диваажанай орон үзэсхэлэн үнгэтэ орон ха юм. Бурханай оршоһон Буряад дайдамнай һалбаржа, хүгжэжэ, эб найрамдал, эб ёһо оршожо байг лэ гэһэн удхатай, - гэжэ Юрий Ендонович һанамжаяа элирхэйлнэ.

Уран дарханай гарнууд... Энэ үедэ агууехэ Занабазар ухаанда ороно. Өөрынь бүтээһэн хорин нэгэн Дари эхэнь Аминаагай алтан һүлдэшүү. Хойтын сагта хотолгүй дурдагдажа байһан һүнэшэгүй ехэ нэрэнь.

“Юу, Занабазарай хажууда би хэнбиб, орхиит”, - гэхэ ёһотой Юрий Ендонович. Теэд ниитэ уг зорилготой ха юм. Бурха бүтээхэ гэһэн. Энээгээрээ агуу урлагшатай нэгэл эрмэлзэлтэй, нэгэл хүсэлтэй. Тиимэһээ – хүсэтэй.

Урлан бүтээгшын гарыень адхая. Альганайнь хээ соо бурха бүтээхэ гэһэн табисуурынь зурхайшалан бэшээтэй ёһотой...

Эмжэгэн дэльбэтэ линхуа

Энэрилтэ бурханай һууринь мүн,

Энэрилтэ бурханиие бүтээгшэ

Эгүүридэ сагай үринь мүн.