Гунсыма Тудупова: «ДУРАТАЙБ АЖАЛДАА»

«Теле-дамжуулгануудай хүтэлэгшэ байгаад, өөрөө интервью үгэжэ байхада, яагаа һонин юм”, - гэжэ Бурятия ГТРК -гай продюсер, Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадтаа мэдээжэ сурбалжалагша, хүтэлэгшэ Гунсыма Тудупова хэлэнэ һэн. Телевидениин “мүшэниие” манай орондо танихагүй, мэдэхэгүй зон байхагүй ёһотой. Үдэр бүри арад зонтой мэндэшэлсэжэ, Буряадайнгаа һонинуудые дуулгадаг заншалтай ха юм даа. Яагаад телевиденитэй хуби заяагаа холбооб, буряад хэлэнэй хүгжэлтэ тухай, ерээдүй сагта байдал хайшаа хубилхаб? Эдэ болон бусад асуудалнуудта Гунсыма Тудупова харюусана.

- Телевиденидэ ерэхынгээ урда тээ Та ямар мэргэжэлээр ажаллажа байгаабта?

- Багаһаа багша болохоб гэжэ зориһон байгааб. 1989 ондо Буряадай багшанарай училищида эхин ангиин багша болохо гэжэ ороо һэм. Тиихэ үедэ илангаяа буряад хэлэн дээрэ сурбалжалагшадые һургадаг тусхай һургуули үгы байгаа ха юм. Эжымни, абгатамни, олон түрэлхидни булта багшанар, тиимэһээ багшын ажал минии сэдьхэлдэ шунан ороһон байгаа хаш даа. Багшын мэргэжэлтэй болоод, нютагаа, Яруунын аймагаа бусаа һэмби.

- Хүн эхитэй байдаг гээшэ ааб даа. Эжытнай багша гэжэ мэдэнэбди. Абатнай ямар ажалтай байгааб?

- Гэртэхин тухайгаа хөөрэхэ болоо һаа, би ехэ жаргалтай хүмби гэжэ өөрыгөө һанадагби. Хүгшэн баабаймни – Тудупов Даши Жамбалович, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда генерал Коневой ударидалга доро ябаһан, ехэ ажалша, бэрхэ хүн байгаа. Хүгшэн эжымни Сэжэб Санжаевна ара талын ветеран, юумэ оёхо, арһа шүрбэһөөр элдэб гое буряад дэгэл, хубсаһа оёжо үмдэхүүлдэг һэн. Дуулахашье, хөөрэхэшье, хүхихэшье аргатай, намайе хүгшэн эжыдээ адлиш гэгшэ һэн. Зүгөөр өөрынгөө аба эжын дулаахан анхарал доро үндыһэн юм аабзаб даа. Абамни, Жамьян Дашиевич Тудупов, наһаараа аймагайнгаа “Дружба” хамтын ажахыда хүдэлһэн. Ехэ уужам сэдьхэлтэй, “эрэ хүн эмээлтэ хазаарта багтааха” гэжэ минии аба тухай хэлэгдээ гэжэ һанагшаб. Гэр бүлэдөө ехэ мээхэй, дуратай. Нэгэшье хатуу үгэ хэлээшынь һанадаггүйб. Шанга, бэхи, томо бэетэй, бүхы зондо туһалха гэжэ оролдодог һэн. Мүнөө абамнай түрэлөө хубилгаһан. Баяртай, жаргалтай, уйдхартайшье сагуудай болоходо, абаяа һанажа ябадагби. Дээрэһээ дулаахан харасаараа дэмжэһэн шэнги байдаг, хүсэ шадал нэмээдэг. Эжымни, Долгор Жанчиповна, уг гарбалаараа Үльдэргэ нютагай, Цогто Номтоевой шаби гээшэ. Бүхы наһаяа багшын мэргэжэлдэ зорюулһан юм. 40 гаран жэлэй туршада эхин ангиин багшаар ажаллахадаа, тоогүй олон шабинарые гаргаһан байха. Эжымни ходол шэнэ юумэндэ һураха, ажалдаа шэнэ онол аргануудые хэрэглэхэ гэжэ зоридог һэн. Тэрэнь бидэндэ, үхибүүдтэнь, дахажа ерээ гээд һанагшаб. Шүлэг, туужануудые зохёодог, үдэр бүхэнэй зураглалнуудые дэбтэр соогоо бэшэдэг. Хуушан монгол бэшэгээ нэгэшье мартаагүй. Эжымнай гүрэн түрын шагналнуудташье хүртэһэн, Россиин гэгээрэлэй отличник, Буряадай габьяата багша юм. Аба эжынгээ гурбан үхибүүдбди. Би гэрэй эгэшэ басаган болоноб. Хойноо түшэхэ, найдаха дүү басаган дүү хүбүүн хоёртойб. Хоюулан баһал багшанарай дээдэ һургуулинуудые дүүргэнхэй.

- Телевидени ерэхынгээ урда багшаар ажалаһан байнат. Ямар һургуулида, хэды саг соо багшалаабта?

- Багшанарай училищи дүүргээд, 1993 ондо Мужыха нютагай һургуулида эхин ангиин багшаар ажалайнгаа үргэн харгы эхилһэн байнаб. Хоер выпуск гаргаа бэлэйб. Багшалжа байха үедөө нютагайнгаа соелой талаар хэмжээ ябуулгануудта хабаадалсадаг байгааб. 1994 ондо уласай «Гэсэр-Дангина” гэһэн конкурсдо Буряадайнгаа Дангина болоо һэмби. Одоо тэндэ хабаадахадаа, буряадайнгаа еһо заншал, уг гарбалаа, дуулаха, хатарха гээшые дүүрэн шудалжа, бэедээ хадуужа абаа бэлэйб. Тэрэнэй хажуугаар Мужыхын соелой байшанда арадай аман зохёол дээрэ үндэһэлэн бүлгэм байгуулагдаһан байгаа. Намайе түрүүшын хүтэлбэрилэгшөөр томилоо һэн. Мүнөө аман зохеолой “арадай” гэһэн нэрэ зэргэтэй “Ленхобо” суута, мэдээжэ бүлгэм юм.

- Иимэ эдэбхитэйгээр нютагтаа ажаллажа байгаад, телевидени руу ямар ушарһаа харгылаабта?

-Энэ асуудал ехэ һонин байна. Тиихэ сагта хүшэр лэ байгаа ха юм. Багшынгаа ажал Улаан-Үдэ хотодо үргэлжэлүүлхэ дурамни хүрөөд, зөөжэ ерэшөөб. Тиихэ үедэ минии нагаса, Буряадай арадай поэт, сурбалжалагша, Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат Булат Намдакович Жанчипов намайе телевиденидэ турша гэжэ уряа. Буряад хэлэтэй, сэдьхэлтэй байнаш, телевиденидэ ажаллажа ядахагүйш гэжэ дэмжээ һэн. Тэрэ гэһэнһээ хойшо, 2000 онһоо Гүрэнэй теле-субагта ажаллажал байналби даа. Хүдөөһөө ерэһэн хүндэ телевидени гээшэ ехэ һонин байгаа. Одоо тиихэдэ сэнхир дэлгэсэ соо харадаг зонтой нюур нюураараа танилсажа, суг ажаллажа байхадаа, минии сэдьхэл ехэ дээгүүр байгаа һэн. Тэрэ сагһаа Буряадай Гүрэнэй телевидени минии хоёрдохи гэр болонхой.

- Хорин жэлэй туршада олонхон лэ дамжуулганууд бэлдэгдэһэн, хэды километр хүдөөгэй харгынууд ябагдаа гээшэб?

- Оройдоо бү хэлыш. Бүхы аймагуудаар ябаһан байнаб, мүнөөшье ябагдажал байдаг. Холын хүдөө нютагуудаар ябаха дуратайб. Буряад арад гээшэмнай уужам сэдьхэлтэй, амаргүй бэлигтэй, ажалша бэрхэ зон гээшэ ааб даа. Байһанаа бүхыень хөөрэжэ хубаалдаха. Дахин, дахин саг боложо ошоходошни, ямараар угтадаг гээшэб! Үри хүүгэдээ гү, али эгээн дүтын нүхэрөө угтажа байһан шэнги болодог. «Гуламта», “Багшын булан”, “Хүдөө нютаг” дамжуулгануудаа бэлдэхэеэ аймагуудаар ябажа, геройнуудаа бэдэрхэш.

- Мүнөө сагта ямар дамжуулга бэлдэнэбта?

- Мүнөө сагта буряад хэлэн тухай, түрэл хэлэнэй хүгжэлтэ тухай, буряад хэлэнэй багшанар тухай “Багшын булан” гэһэн дамжуулга бэлдэнэб. Энэ хадаа буряад хэлэнэй багшанарай нэрые, ажалые, үүргые дээшэнь үргэхэ зорилготойгоор бии болгогдоһон дамжуулга гээшэ. Уласайнгаа хүдөө аймагуудай, хотыншье һургуулинуудта яагаад буряад хэлэн заагданаб, ямар онол арганууд хэрэглэгдэнэб, үхибүүд хэр буряадаараа хөөрэлдэнэб гэжэ олондо хөөрэнэ гээшэлди даа. Энэ проект Буряадай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэмжэлгээр табадахи жэлээ ябажа байна. Буряадтамнай аргагүй бэлигтэй, ажалдаа дуратай, үхибүүдые һонирхуулжа, элдэб онол арга хэрэглэжэ хүдэлдэг багшанар олон. Алинданшье мүргэхөөр, бэрхэ гэгшын багшанар гэжэ тэмдэглэхэ байнаб.

- Буряад хэлэмнай хосоржо байна гэһэн сууряан тухай юун гэжэ һанамжалха байнабта? 20-30 жэлэй үнгэрхэдэ түрэл хэлэмнай мартагдаха гү?

- Буряад хэлэн тухай хэдэн жэлэй туршада хурса асуудалнууд табигдаһаар. Һургуулинуудта долоон хоногой туршада түрэл хэлэнэй хэшээлдэ арай шамай хоёр саг үгтэнэ. Энэ сагай хугасаа соо багша хэды шэнээн мэдэсэ үгэжэ үрдихэб? Энэ саг соо үхибүүн юу ойлгожо абахаб? Түрэл буряад хэлэеэ алдахагүйн түлөө түрэлхид гэртээ хүүгэдтэеэ номоо үзэхэ ёһотой. Үхибүүдтэеэ аман үгөөр хөөрэлдэжэ, буряад сэдьхэлтэй болгохо шухала болоод байна. Жэшээлхэдэ, Дунда Азиин уладууд манай Буряадта олон жэлэй туршада һуугаад, юундэ түрэл хэлэеэ мартанагүйб? Гэртээ ганса түрэл хэлэн дээрээ харилсана ха юм. Энэ талаар Буряадай эстрадын дуушан Валико Гаспарян бодото жэшээ боложо үгэнэ. Улаан-Үдэдэ багаһаа һураһан, һургуули соо армян хэлэ багшалнагүй ха юм. Хаанаһаа түрэл хэлэеэ мэдэнэб? Гэртэһээ. Һургуулинуудта бага саг үгтэнэ, багшанар муугаар ойлгуулна гэжэ байгаад зарим зоной хэлэхэдэ, тон буруу. Багшанар арга шадал соогоо оролдоно. Теэд гэртэхинэй талаһаа харюу байха еһотой ха юм. 20-30 жэл болоод, байдалнай һайн тээшээ хубилаад байһай гэжэ найдаха байнаб. Мүнөө һүүлэй сагта хэлэеэ үзэлгэдэ, хүгжөөлгэдэ анхарал ехээр хандуулагдадаг болоо, ажал хэгдэжэл байна. Буряад хэлэн Засагай газарай талаһаа дэмжэгдэнэ, бага ехэшье һаа, мүнгэн һомологдоно, хэлэ үзэлгын түбүүд, сэсэрлигүүд нээгдэнэ, номууд гарана. Һайень бодоод ябаха хэрэгтэй бшуу даа, тиигэбэл бүхы юумэн һайн байха.

- Ажалайнгаа хажуугаар юу хэхэ дуратайбта, танай хобби?

- Сүлөө сагтаа ном уншаха дуратайб. Гэрэйнгээ номой сан саг үргэлжэ дабтан уншажал байдагби. Манай эжы аба ямар олон, һонин номуудые суглуулжа шадаа гээшэб. Хэдэн таг буряад номууд бии, энэмнай баялиг лэ даа. Тэрэнэй хажуугаар интернедээр дүүрэн дурадхагдадаг элдэб амтан эдеэ буйлуулха, шанаха, бариха дуратай болонхойб.

- Концерт, наадануудай хүтэлэгшын ажал танай хуби заяанда онсо һуури эзэлнэ гү? “Баян талын аялга” танай хүтэлбэри доро олонхон жэлдэ ябажа байна.

- Сурбалжалагшын ажалда ороходоо, хажуугаарнь тайзан дээрэ Засагай газарай эмхидхэһэн тоглолтонуудые, дуушадай наадануудые, хүгжэмтэ үдэшэнүүдые хүтэлэгшөөр ябадаг болоо һэмби. Энэ харюусалгата хэрэгтэ намайе Дандар Жапович Бадлуев дадхаажа, дүй дүршэлыем мүлирүүлһэн гэхэдэ болохо. Түрүүн «Бадма Сэсэг” театртай хүдэлөөб, удаань дуу, хатарай “Байгал” театртай олон жэлдэ нүхэсэдэгби. Тэндэһээ эхилээд лэ, “Байгал” театрай концертнүүдтэ, томо -томо проектнүүдтэ хүтэлэгшэ болодог байһандаа омогорходогби, гастрольнуудааршье ябагдаа даа. Тэндэл артистын хүнгэн бэшэ ажалые хаража, мэдэхэ болооб. Алинданшье медаль зүүлгэхээр бэлигтэй, бэрхэ зон байна даа. Тэрэнэй хажуугаар “Алтаргана”, “Һур харбаан”, элдэб янзын тоглолтонууд, мүрысөөнүүдые хүтэлөөб, оройдоо тооложо барагдахагүй.

- Гэр бүлэ тухайгаа хөөрэжэ үгыт. Наһанайтнай нүхэр ехэ хоморой мэргэжэлтэй гэжэ дуулаһан байнабди.

- (Энеэнэ). Нүхэрни, Бато Бальжинимаевич Дашибалов, агаарай онгосоор ниидэдэг байһан сэрэгшэ, авиациин капитан. Мүнөө Россиин Оборонын яаманай сэрэгэй түлөөлэгшэ. Улаан-Үдын вертолет бүтээдэг заводто хэгдэһэн вертоледуудые шалгажа абадаг ажалтай юм. Эрхүүгэй сэрэгэй дээдэ авиационно инженернэ училищи дүүргээд, түрүүшын жэлнүүдтэ Германи, Калининградта алба хаагаад, Буряад руугаа бусаһан юм. Кавказта болоһон байлдаануудта хабаадаһан намтартай. Ехэ уужам сэдьхэлтэй, ажалша, харюусалгатай хүн, минии хуби заяанай харгыда дайралдаһандань ехэ баяртайб. Буянта хүбүүмнай Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Буряадай дээдэ һургуулиин түүхын факультет дүүргээд, мүнөө уялгата сэрэгэй алба гаража байна. Албаяа хаажа ерээд, баһал багша болохоб гэдэг. Нагаса эжынгээ, эжынгээ ажал тодон абажа, үргэлжэлүүлхэ хаш даа. (Энеэнэ).

- Наһан соогоо ямар уряа баримталан ябадаг гээшэбта?

- Бүхы юумэ һайн тээшэнь бодоод ябаха хэрэгтэй. Үнэн сэхэ, хүндэ туһатай ябахадаш, өөртэш һайнаар бусаха. “Ажал хэхэдэ, ама тоһодохо” гэдэгтэл, дуратай ажалаа үнэн сэхээр хэбэл, заатагүй һайн үрэ дүн гаража ерэхэ. Эхилһэн юумэеэ заатагүй дүүргэхэ гэжэ оролдодогби. Иимэл даа.

- Саашанхи түсэбүүдтнай ямар байнаб?

- Мүнөө сагта интернет, социальна хуудаһанууд ехэ хүгжэжэ байна. Тиимэһээ “саг сагтаа, сахилза хүхэдөө” гэдэгтэл, буряад хэлэн дээрэ гарадаг теле-дамжуулгануудые, үдэр бүхэнэй һонинуудые интернет соохи социальна хуудаһануудта оруулжа, тэрээн соо һууһан зоной анхарал ехээр татаха ажал ябуулжа эхилээбди. Тэрэ ажал зүб гэжэ тоолоноб. Юундэб гэхэдэ, залуушуул олоороо тэндэһээл мэдээсэлтэй танилсана. Буряадаараа социальна хуудаһануудта уласайнгаа байдал, ажалша малша арад зон тухай хөөрэжэ байгаа һаамнай, һайн байха гэжэ һананаб. Харагшадтай тэрэ дороо сэхэ харилсаан байха жэшээтэй. Гэхэ зуура, үшөө нэгэ ехэ онсо сэдэбээр байгша ондо шэнэ дамжуулга бэлдэхэ түсэбтэйб. Энэмнай эмшэд тухай хөөрэжэ байха “Сэдьхэл сагаан эмшэн” гэһэн дамжуулга бүтээгдэжэ, нара хараха ёһотой. Урдамни үшөө олон һонин харгы зам байха гэжэ найданаб.

- Һонирхолтой хөөрөө дэлгэһэндэтнай баярлааб. Уулзатараа, баяртай.

Эрдэни РАДНАЕВ