​Сэдьхэлым доһолгоол сэнтэйхэн мүрнүүд

Энэ жэлэй эхеэр Буряад оронойнгоо эрхим хүндэтэ уран зохёолшо, дээдэ гарай эрдэмтэн, хаа-яагүй суутай олониитын ажал ябуулагша Ардан Лопсонович АНГАРХАЕВАЙ алдарта ойн баяртай дашарамдуулан, манай нютагай ирагуу найрагша, олон жэлдэ хамта хүдэлһэн Галина Хандуевна Базаржаповагай дэлгэрэнгы амаршалгые ехэтэ һонирхожо, дабтан-дабтан уншабаб. Тиигээд өөрынгөө һанамжа, амаршалгатай хандаха гэжэ зүрхэлбэб.

Түнхэн Захаамин хоёр хоорондоо үни холоһоо ехэ харилсаатай, холо ябахадаа, нэгэ нютагайхибди гэлсэн, эбтэй ябадаг манай нютагаархин. Манай Далахайһаа урдандаа һарьдаг дабажа, үбэлынь ошодог хабтагай хүһөө шулуунуудые ябталжа хэһэн шаргын харгы һая болотор байдаг һэн.

Манайхин мяха тоһоо ашаад, Түнхэн орожо, таряа талхан болгожо асардаг байгаа. Энэ аюултай хүндэ харгыда хайнаг шараар лэ ябадаг байгаа ёһотой. Һайн хайнаг шар ямаршье тааруухан тракторһаа дээрэ ха юм даа. Хадам харидашье гарахадаа, манай нютагай басагад нилээд Түнхэн ошожо, хуби заяагаа олоһон байдаг. Холошье ошолтогүй, минии дүү басаган Түнхэнэй Хужарта айл боложо, олон хүүгэдтэй болоод, үнэр баян ажаһуудаг. Минии бага хүбүүнэйхи Зуун Мориндо ажаһуудаг. Тиимэһээ би ходо тиишээ айлшалдагби. “Алтан мундаргануудтай” танилби. Түрүүшээр хараад айдаг һэм, мүнөө яһала гоёшоохо болооб. Үүрэй наранаар, үдэшын боро хараанаар үнгэ зүһэеэ ямар гоёор һолонготуулдаг гээшэб, хаража ханахаар бэшэ.

Эдэ гайхамшагта мундаргануудай эршэн доро түрэһэн хүн мундаргануудаа магтан дуулангүй яаха бэлэй.

Мундарга, мун-дар-га-нууд дуун мэтээр

Дунгяарһан агуу Мундарганууд,

Дундаршагүй һайхан

Дурасхаал мэтэ Мундарганууд

Дуулим замбида

Дугы болоһон Мундарганууд,

Дууһашагүй ажамидаралай

Дуранай һудал – Мундарганууд.

Мундарга! Мун-дар-га-нууд!

Мундаргануудаа магтажа, хүйһөөрөө холбоотой орон нютагаа суурхуулжа, үшөөшье олон бүтээлнүүдые эрхилһэй даа гэжэ зальбарнаб. Бүхы зохёолнуудтайнь танил бэшэшье һаа, энэ “үнэн” дээрэ гараһан хэдыхэн шүлэгүүдтэйнь уяран, зүрхөө хүдэлгэн танилсабаб. “Губи” гэһэн шүлэг соонь гансаардаһан хүнэй хүндэ гэгшын хуби заяан, даашагүй уйдхар гашуудал харуулагдана.

Тахын хушуунда бурьялһан шорой

Талын уужамда тунаха юм гү...

Мүнхэдөө хахасаһан инагай шарай

Мүхэһөөр, унтарһаар мартагдаха юм гү...

Хэдышье уйдхар гашуудалда абтаашье һаа, саашадаа зоригжон ябаха хүсэл байна.

Заха хизааргүй сул губи

Зогдорто тэмээгээр гаталхаар юм гү,

Зоболонто дэлхэйн жама ёһо

Зориглоод ябаа һаа, дабахаар юм гү.

“Дурасхаал” гэжэ шүлэгынь уншаад, хара эртэ, хахад наһандаа мордоһон эжыгээ, сагһаа урид наһа бараһан хайратай дүү хүбүүгээ, хада гэртээ хариһан наһанайнгаа нүхэрые, олон тоото бурхандаа хариһан аха дүүнэрээ, үетэнөө һанажа, зүрхэ сэдьхэлни хайлашахаяа һанаба даа. Хүн бүхэндэ алтан дэлхэйн хашаланһаа зайлахагүй жама ёһо бии гэжэ һанаагаа заһаашье һаа, улаан зүрхэмнай “шуһаар лугшажал” байдаг ха юм.

Эгээл һайхан үгэнүүднай

Хэлэгдэнгүй үлэшөөл даа,

Эгээл үнэтэй жаргалнай

Эдлэгдэнгүй ябашоол даа.

Сэнтэй һайхан үгэнүүдээ

Сээжэн соогоо гамнагша һэм,

Угаа һайхан жаргалнай

Урдамнайл гэжэл һанагша һэм.

Эдэ мүрнүүдые сэдьхэлээ доһолгонгүй уншахын аргагүй. Юумэнэй үнгэрһэн хойно хэды халаглаха, гэмшэхэ саг ерэдэг бэ. Урдаа мэдэлтэй бэшэ хадаа, урин һайхан үгэнүүдээ, үрэжэлтэ хэрэгүүдээ хэдышье зорюулаа хадаа һанаа заяамнай дундал байхал даа.

Бүхэжэ байһан зулада

Тоһо нэмэжэл байгаа һэм,

Бүрэнхы харанхы сэдьхэлтэй

Бүхэли жэлнүүдтэ ябаа һэм.

Хэдыхэн үгэнүүдээр зохёолшо сэдьхэлэйнгээ байдал онсолон харуулна – гайхалтай. Хэды удаан соо, “бүрэнхы харанхы” сэдьхэлтэй ябаха хуби заяан хэн хэндэмнайшье тудана даа.

Наһан болоһон хүнэйнгөө һүнэһэнэй харанхы манан соо төөрижэ, тулижа ябахагүйнь түлөө зула бадараажа, һайхан түрэлөө олохо замыень гэрэлтүүлжэ үгэхэ - манай нангин уялга ха юм.

Шамаяа абаржа шадаагүйб даа,

Шуһаар зүрхэм лугшана,

Гэгээн дурасхаал мүнхэ даа,

Гэмшэл, уйдхартаа яншана.

Бүхы үлэһэн наһан соогоо “абаржа шадаагүйб” гэжэ бэедээ гомдохо саг тудадаг, ямар ондоо арга туһалха һэн гү, яабал һайн байха һэм гэжэ үдэр һүнигүй һанаандаа тухашаржа ябаха хуби үзэгдэдэг лэ даа. Зүрхэлжэ, дабажа гараха хүсэ зориг хэрэгтэйл даа, яахабши.

Үгэдэй хаанай үргөөн тухай Ардан Лопсоновичой шүлэг баһал һонирхон уншабаб. Хэдэн зуугаад жэлэй саана баригдаһан Үгэдэй хаанай үргөөнэй сагаан мрамор (гантиг шулуун) гэшхүүрынь Сүүгэлэй дасанда хэрэглэһэн байдаг. Яагаашьегүй тэбхэр һайхан, саб сагаахан гэшхүүртэнь ерэжэ, монголнуудай һүгэдэжэ мүргэжэ байхыень хараа һэм. Сэдьхэл зүрхөө хүдэлгэн, өөрөөшье оло дахин мүргөөб. Ямар бүхэ шулуун гээшэб, хэлэжэ, хөөрэжэ шадаха болбол түүхэтэ хэрэгүүд тухай хэды һониниие дуулгаха һэм гэжэ һанаа агша һэм.

Хара Хориндо түүхэтэ Эрдэни Жуугай хорёо соо үнэн зүрхэнһөө мүргэл хэһэнээ зохёолшо уран гоёор шүлэглэнэ.

Монсогор ехэ дэлхэйн

Монголой гэгдэн байхада,

Эндэ байһан газарһаа,

Эзэн хаанай ордонһоо

Дүрбэн ондоо зүг,

Найман хизаар руу

Хуули зарлиг тараажа,

Хуу баран зониие

Журам ёһодоо оруулжа,

Дурдам торгон талаар

Хуа тооһо татуулан,

Хурдан морид ошодог һэн.

Тэрэ үеын байдал нюдэндэнь үзэгдэхэл гэжэ, дээдын түрэлтэй, монгол угсаатанаараа нягта холбоотой хадань, тэнгэри бурхад нижаганан, нэрьен тэмдэг үгэжэ, хура бороогоороо аршаанлаа ха юм.

Дэлхэй эзэлэн дабхиһан

Дэлһэтэ хүлэг домогтой,

Шэбшээд хэлэһэн дурдалгам

Дээдэ түби хүрэтэр

Дэгдэн ошоо ёһотой.

Тэнгэриин хүбүүд хаашуулай

Тэндэнь хүрэтэр морилоол даа,

Үшүүхэн минии мүргэл

Үндэр дээрэ тогтоол даа.

Ардан Лопсоновичой үшөөшье ондоо зохёолнуудые уншаа һэм, теэд энээхэн богонихон һанамжа соогоо эгээ дүтэ һанагдаһан зохёолнууд дээрэнь тогтобоб.

Олон түмэндөө мэдээжэ, эгээл элитэ зохёолшон, эсэшэ сусашагүй ниитын ажал ябуулагша, шадал талаан түгэлдэр Ардан Лопсоновичые үшөө дахин амаршалаад, үшөөшье олон жэл соо үри хүүгэдэйнгээ, ашанар зээнэрэйнгээ, үнэн нүхэдэйнгээ дүхэриг соо амар мэндэ, алтан гуурһаа хурсадхан, алтан мундаргануудһаань элшэ хүсэ абажа, дээдынгээ тэнгэри бурхадһаа үршөөл хүртэжэ, үнэтэй сэнтэй бүтээлнүүдээ захадахыетнай хүсэнэб.

Екатерина РИНЧИНОВА, хүдөө бэшэгшэ

Захааминай аймагай Далахай нютаг