537
Хари, тиимэ ехэшье юумэн хэрэггүй: гансал мүнөөдэр хүүгэдэй хуушан ута тэрлигээ тайлажа хаяад, эхэтэеэ бүхэли һара оёһон басаган дэгэл үмдэһыень Соелынь обёоржо сэгнэһэйл даа.
Мүнөөдэрһөөл тэрэниие «хулганаахан» гэжэ хүн зон соо нэрлэхэеэ болижо, гарнуудыень энхэргэнээр барижа, нюдэ руунь харахал байгаа гүб даа... Саашадаа Алимын зүрхэ хөөрэхэдэнь лэ, тэрэ һэеы гэр руугаа ороод лэ, багахан дүү хүбүүдэйнгээ хойноһоо гэр зосоохиёо сэбэрлэдэг һэн.
Тэрэ үеэр Байгалай эрье шадархи газарта хадаа наран орохо тээшээ орожо, хүйтэ урьяжа эхилбэ. Алима шэнэ плати үмдэжэ, эжынь үһыень ондоогоор гүрэжэ эхилбэ - сабиргайдань хоёр гэзэгэ, шэлэ хүзүүндэнь нэгэнһээ гурба болотор гэзэгэнүүдые гүрэбэ.
Гэнтэ һэеы гэрэйнь дэргэдэ моридой түбэрөөн дуулдажа, хэн бэ даа моринһоо һүрэжэ бууба. «Тэрэмнил хаш!» - гэжэ Алима тэбдэбэ.
Харин тиигэжэ байхадань, гэр бүлын хүндэтэй айлшан Рабдан орожо ерэбэ. Тэрэ хаа-яа һэеы гэртэнь орожо, зэрлиг амитадай элдэгдэһэн арһануудые абаад, наймаанда абаашажа, орондонь эдихэ юумэнэй зүйлнүүдые ба бүдүүдые асардаг һэн. Һүниин загаһа агналгада гэнтэ ниидэжэ добтолһон култугһаа Рабданай абарһыень эсэгэнь хөөрэгшэ һэн.
Булта мэндэшэлдэбэд. Табатай ба зургаатай дүүнэрынь Рабданиие тойрон наадалдана.
Алима хүлеэгдээгүй айлшанаа хүндэлжэ, зөөхэй соо шараһан шааньга, хурууд, һүөөр буйлуулһан зөөлэхэн хальһатай үрмэ урдань табиба.
Рабдан эсэгэтэйнь арһан тухай ба Дээдэ Үдэ хото ошохо тушаа хөөрэлдэхэдөө, бага хирэ Алима тээшэ хараашалхадань, тэрэнэй харабтар хүрин хасарнуудынь эшэдэһэнһээ шад улаан болошоһон байба. Тэрэ гэртэхиндээ ба айлшанда һүтэй ногоон сай аягалжа, эсэгэһээ хани басагандаа айлшалхыень табилга гуйба. Арсалта байжа болохогүй гэжэ нюур шарайнь мэдүүлжэ байба. Эсэгэнь энеэбхилэн, тэрэнээ табиба - басаганай түрүүшын сэнгэлгэнь зүбшэлсэгдэһэн байба.
Эрхим хани Сарюуна басагантай, һаянай баһа үхин хүнэй хубсаһа үмэдхэлөө ба үһэ гоёлтоёо томошуулай болгожо һэлгэһэн Соёлой дүү басагантай тэдэ залуушуулай дуугаар дуулимтаһан ойн талмай руу тэгүүлбэд. Соелой дорьбоотой һайхан хоолойниинь бэшэнһээ илгарна. Алимаагай бэеэ бэелжэ, тэдэ хажуудань обооролдоһон һабяаһагүй басагадһаа дээрэ байха гэжэ тэрэ ойлгожо абаг лэ. Соел үнэн дээрээ дуулахаяа болижо, залуушуулай һуунхай унаһан модонһоо бодожо, халуун түүдэг тойрожо, Алимаада дүтэлбэ. Басаган зүрхөө хөөрэһэндөө, амилхаяа болишоод, шуһаниинь сабиргай руу адхажа, хургануудаараа шэнэ платияа шэмхэлжэ байба.
Тиихэдэнь Соелынь томоотойхон шарай үзүүлжэ:
- Энэ хулганаахан мүнөө маанадтай.
Үдэшэндөө найрлажа,
Эжынгээ плати үмдэжэ,
Үхибүүн гэзэгээ хайрлаба!
Булта эбтэй эльгэ хатабад.
Алимаагай һанал хүсэлынь нэгэ сая түгдэрхэйнүүд боложо бутаршаба. Юушье шагнангүй, дуулангүй, тэрэ уһа нюһан болошонхой, харгыгаар тэмтэржэ гүйшэбэ.
- Ямаршье би тэнэг амитан гээшэбиб...Сэбэрхэн басаган лэ, -гэжэ гараараа Соел арбаганаба. Тэрэ һамбаандань басагад шэнэ дуу дуулахыень гуйжа, гарыень дүнгэлсэбэ.Сарюуна сухалтайгаар ахынгаа үбсүүн руунь нюдаргаараа тоншожо, хани басаганайнгаа хойноһоо гүйшэбэ.
Үглөөдэрынь Алима бүхэли үдэр бодожо ядаба. Эжынь тэрэнээ эдеэлхыень гуйжа ядаба, дүү хүбүүдынь обоо хүбөө борбоосгойнуудые асарба, басагыень гомдохооһон хүнүүдые хэһээхэм гэжэ эсэгэнь сухалаа хүрэбэ.
Үдэшэлэн тээшэ Алима эжыдээ һанаһанаа хэлэбэ.
- Ямар муухай басаган гээшэбиб. Булта зон намайе наада барина. Би хэзээдэшье хадамда гарахагүйб!
- Юун болооб даа, басагахан! Ши зохидхон басаганши - манай омогорхолши. Хүбүүдтэ гансал шүдөө үзүүрлэхэһээ ондоо юумэ байхагүй.
Алима, мэдэнэ гүш, юундэ Рабдан манайда ерээб? Шамайе наһанай нүхэр болгохо гэжэ маанадһаа зүбшөөл һураа! Алима гайхангяар байраһаа бодошобо.
- Юу? Таанад юун гээбта? Тэрэтнай наһаараа холо аха лэ!
- Рабданай ондоо тээшээ бодоогүй һаань, нүгөө жэл баһа энэ асуудал хэлсэхэбди гэжэ абашни хэлээ. Тэрэшни дан наһатай бэшэ - хорин табатайл. Найман жэлээр шамһаа аха болоно. Хүүхэн, минии гэртэхин намайе хадамда үгэхэдөө, намҺаа һураагүйл. Бидэ эсэгэтэйш шамайе ехээр эрхэлүүлшообди.
Аягүй байдалдаа нэрбэгдэшэһэн Алима үглөөдэрынь Сарюунадаа айлшалба.Тэрэ ахатаяа һэеы гэрэйнгээ хажууда ногоон дээрэ һуужа, загаһа агналгын гүльмэ заһабарилжа байба. Алима Соелые тоонгүй байжа, хани басагандаа иигэжэ хандаба:
- Ши Рабданиие таниха бэзэш, Сарюуна. Цагаанай талын, бэеэрээ томо, зангаараа томоотой, сэбэрхэн. Тэрэ хүн манайда ерэжэ, намайе һамган болгохыень эсэгэһээмни ехэтэ гуйһан байна. Тэрэниие ехэ томо модон гэртэй, нэгэ хэды онгосотой, олон моридтой, долоон хоног бүхэндэ Дээдэ Үдэ хото гарадаг гэжэ зон хөөрэлдэдэг.
Сарюуна гансата гайхаба, Соел Алимаае шарайшалан хаража:
- Рабдан - ехэ хүн. Тэрэниие Байгал шадарай зон булта мэдэхэ. Юундэ ши өөдэгүйгөөр мэхэлнэш, хулганаахан.
Алима сухалаа хүрэжэ:
- Би худалаар хэлэнэгүйб - энэ тон үнэн.
- Хэзээ түрэтнайб?
- Һара болоод үнгэрхэ!
Тэрэл үдэшэ загаһа агналгаһаа хүлеэжэ ядашаһан эсэгынгээ дэгэлээ тайлахадань туһалһан Алима хэлэбэ гээшэ:
- Аба, би зүбшөөлөө үгэнэб. Цагаанай тала ошожо, Рабданда энээн тухайда дуулгыт.
- Хүүхэн, бэеэ хатаажа эдеэлһүүлби урид юрэдөө, - гэжэ эсэгэнь энеэбхилэн, басагаяа тэбэрибэ. Рабдан ехэл һайн хүн, тиибэшье шимнай үшөө үхибүүн байнаш - хадамда гарахашни эртэ.
Түрэ найрынь хахад жэл болоод, Сагаалганай үеэр үнгэрбэ. Түрэ найрай шэрээгэй дуунуудые Соелой дуулахадань, бахархаһан ба муу һаналаа ханааһан мэдэрэл Алимын сэдьхэл эзэлбэ. Түрын һүүлдэ хани басаган ахынгаа нютагһаа ябаһан тухайнь тэрээндэ дуулгаба. Бэеэ дээгүүр бодоһон мэдэрэлынь ехэдэжэ, хэр удаанаар ошоһон тухайнь асуубагүй.
***
Рабдан өөрынгөө гэрые залуу һамгандань түрэл болохо гэжэ найдажа, гэртээ асарһан байна. Харин тэрэниинь гэртэхинээ, дүүнэрээ, гэр бүлынгөө наартайхан үдэшэнүүдые, хани басагантаяа зугаагаа, илангаяа Соелой дуунуудые һанадаг болошоо һэн. Рабдан тиихэдэнь гэртээ ехээр байдаггүй - хара эртэ үглөөгүүр гараад, үдэшын харанхыда, Алимаагай унтажа байхада, гэртээ бусадаг байба.
Тэдэ гэр бүлөөрөө бата бэхи модон гэр соо ажаһуудаг - олон мал баридаг, нэгэ хэды онгосонуудтай айл һэн. Рабдан агнуурида урагшатай, хотодо булганай, үнэгэнэй, хэрмэнэй, заримдаа шэлүүһэнэйшье элдэгдэһэн арһануудые наймаалдаг байгаа. Хорой хотон соохи ажалыень эжынь ябуулдаг һэн; бэеэрээ томо, сэбэр шэг шарайгаа алдаагүй шанга голтой эхэнэр. Эгээ түрүүн ганса хүбүүнэйнгээ наһанайнь нүхэрые хараад: “О, Бутухан, харыш, энэш ямар туранхай гээшэб!» - гэжэ гараа арбагануулаа һэн. Үбгэнэйнгөө наһа бараһанай һүүлдэ энэ арбаад жэл соо тэрээндээ һанаандаа шэбшэдэг болобо, ехээр сэдьхэлээ хүдэлхэдөө, үгөөрөөшье һанал бодолоо дамжуулдаг заншалтай байба. Багжагар бэетэй Рабдандаа иимэ инаг ханитай болохыень тэрэ хүсэһэн байхагүй. «Эх, Бутухан, хайшан гэжэ маанадта ашанарые түрэжэ үгэхэ юм бэ? Тиибэшье энэнь шухала бэшэ. Минии тухайлхада, манай Рабдашада балай дуратай бэшэл хаш...», - гэжэ бододог һэн. Гансал Дашима хүгшэнтэй Алима үгэ хэлээ ойлголсобо, энхэргэнээр тэрэниие һахижа, сугтаа амтатайхан ногоон сайгаа тогоон соо шаналсадаг байгаа. Тэрэнь элдэб ушарнуудые хөөрэхэ дуратайгша һэн.
Алима гэрэй һайн эзэн эхэнэр болохо гэжэ оролдобошье, байрадаа хүсэд дадаагүй байба. Модон хананууд дулаан һэеы гэрһээнь ондоохоноор үзэгдэдэг байба. Үбгэнэйнгөө бүдүүзгэй айлшадые угтажа абахань, ехэл таталюуртай байгша һэн. Тэдэнэй хөөрэлдөө тэрээндэ тааруугүй, хүндэлжэ байхадаа, үбгэеэ эшхэбтэр, аягүй байдалда оруулнагүй аабиб гэжэ һанаата болодог һэн. Рабдан һамгаяа хаража, һайхашаажа энеэбхилэгшэ һэн.
Тэрээнһээ болохо һүни бүхэндэ унтаридаа орохонь тэрээндэ бэрхэшээлтэй байгаа. Түрын түрүүшын һүниһөө эхилжэ, газаа харанхы боложо эхилхэдэ, гэрэйнгээ халаад үмдэжэ, унтаридаа ороод, унтааша бологшо һэн. Шэнэ гэр бүлын түрүүшын һүни Рабдан хубсаһаа тайлажа, хажуудань дүтэлжэ, үһыень эльбэжэ, хасарыень ба духыень таалаба.
Оюна ЦЫДЕНОВА буряадшалба
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
