Далай багшын адистай

Буряадай телевидениин 60 жэлэй ойдо зорюулан, тэндэ наһаараа ажаллаһан мэдээжэ ажалшад тухай сонинойнгоо хуудаһанууд дээрэ бэшэнэбди. Гүрэнэй телевиденидэ 30 жэл соо таһалгаряагүйгөөр үнэн сэхээр ажаллажа ябаhан Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Дарима Балдановна Жамсоеватай хөөрэлдөө энэ удаа ниитэлүүлхэмнай.

- Буряадай телевиденидэ ажаллаха гэжэ хэзээ шиидэһэн байгаабта? Шалтаг ба ушарыень хөөрэжэ үгыт, Дарима Балдановна.

- Минии абымни эгэшэ «Буряад үнэн» сониндо наһаараа ажаллаһан. Аргагүй бэрхэ сурбалжалагша байгаа. Ород, буряад хэлэн дээрэ тэгшэ бэшэдэг байһан Долгор Жугдуровна Жугдурова нэгэтэ хэлээ: “Ши буряад хэлэтэй Агын басаган гээшэш. Телевиденидэ өөрыгөө туршыш”. Тэрэ үгэнүүдынь ухаандам батаар һуужа, телевиденидэ ошохо болооб. 1991 оной май соо телевиденидэ ерээб. Хэдэн һара соо туршалга гаража, июлиин 8-да намайе ажалда абаһан байгаа. Тэрэ гэһээр 30 жэл соо нэгэ газартаа - дуратай ажалдаа хүдэлжэ байнаб даа. Телевиденидэ ерэхынгээ урда би Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй багшанарай институдай түүхын ба хэлэ бэшэгэй факультет 1984 ондо дүүргээд, нэгэ жэл соо Урда-Ага нютагай һургуулида багшалааб. Теэд дахин Улаан-Үдэеэ бусажа, комсомолой секретаряар нэгэдэхи СПТУ-да нэгэ жэл хүдэлөөд, hүүлээрнь гэр бүлэтэй болооб. Мухар-Шэбэрэй аймагай Шаралдайн һургуулида түүхын багшаар үшөө хүдэлөө хүм. Баһал тэндэ нэгэ жэл ажаллаад, хотын Октябрьска райком партида “Знание” гэһэн ниитэ эмхидэ ажаллажа байхадамни, гэнтэ СССР гүрэмнай нэгэ дороо һалашахадань, дахинаа һургуулида ошохо дуран үгы байгаа. Бодолгодо абтаад байхадам, абга эгэшэмни - Долгор Жугдуровна тиигэжэ хэлэһэн байгаа.

- Танай телевиденидэ ерэхэдэтнай, хэн дарга байгааб? Ямараар таниие угтажа абааб?

- Телевидениин студиие хүтэлэгшөөр тиихэдэ Арсений Алексеевич Бадиев хүдэлжэ байгаа. Уулзажа хөөрэлдэхэдэмни, буряад хэлэтэй байнаш, хоёр һара соо хэр бэшэдэг юмши гэжэ харахабди гэжэ хэлээ hэн. Бэшэлгэмни тулюуршаг байгаа юм аабза. Теэд би эрхим сэдхүүлшын гарта ороод, бэшэжэ һурааб. Николай Чимитович Шабаевые журналист болгоһон багшамни гэжэ ходол хэлэжэ, һанажа ябадагби. Буряадтаа суутай, мэдээжэ диктор, дамжуулгануудые хүтэлэгшэ Зэгбэ Дамбаевич Гомбожабай тиихэдэ ахамад редактор байгаа. Тиигэжэ телевидениин ажалда ороһомби. Минии һая ерээд ажаллажа байхада, аха нүхэдни “телевиденеэр үбдэжэ эхилхэш” гэгшэ hэн. Намаг шэнги тата татаһаар лэ, ухаан бодолыеш, зүрхыеш эзэлхэ юм байна. Ондоо ажалда ошохо эндэ тэндэһээ уряалтай байгаашье һаа, харин шиидхэбэри абаха болоходоо, ябаха гэжэ сэдьхээгүйб.

- Тиихэ үедэ буряад телевидени гээшэмнай аргагүй ехэ хүндэтэй олондо мэдээсэл тараадаг эмхи байгаашье, мүнөөшье тэрэ хэбээрээ гээшэ. Тантай хамта урдань хэд хүдэлдэг байгааб?

- Тиихэдэ телевидениин зон бурхад шэнги байгаа ха юм даа. Һая ерээд, тэдэниие амидыгаар хаража байхадаа, одоо тэнгэриһээ заларһан бурхад шэнги байгша һэн. Иимэ мэдээжэ зонтой нэгэ байшан соо һуужа ажаллаха, хөөрэлдэхэ байһандаа, ехэтэ омогорходог, баярладаг бэлэйб. Нэрэтэй солотой дүүрэн журналистнууд байгаал даа. Алла Ардановна, Виктор Вавилович Измайлов, Зэгбэ Гомбожабай... Найруулагшад гэхэдэ, Нина Санжиевна Цыбжитова, Людмила Санжиевна Жаргалова, Татьяна Бальжинимаевна Хамаганова, ассистентнүүд - Зоя Нимбуевна Очирова, Галина Дашинимаевна Ламаева, Татьяна Дамиранова гэжэ олон хүнүүд ажалладаг байгаал даа.

- Зэрэлгээтэ 90-ээд онууд гэнэбди. Буряад үндэhэн соёл урлалай, шажан мүргэлэй дахинаа һэргэн, шэнэ амисхал абаһан сагтай танай эхин ажал тудалдаһан байгаа. Буддын шажанай Буряадта дэлгэрхэ үйлэдэ танай хубита яһала ехэ гээд һанагдана. Зүб бодоно гүб?

- Үгыл даа. Минии хэһэн ажал лама санаартанай ажалай хажууда юуншье бэшэ.

- Теэд та хэдэн олон жэлэй туршада бүхы Буряадаар ябажа, “Мүнхэ Зула” гэһэн дамжуулга соогоо Буддын шажанай номнол дэлгэрүүлхэ талаар ехэ ажал ябуулаа ха юмта.

- 90-ээд онуудай эхеэр манай телевидени ямар олон марафон юумэ бүтээдэг байгааб даа. Олон нютагуудаар һандаргагдаһан дасан дугангуудай барилгада мүнгэ алта суглуулха ажалдань булта оролсодог байгаабди. Жэшээлхэдэ, Дээдэ Онгостойн дасанай барилгада буряад, ород хэлэн дээрэ сэхэ дамжуулгануудые гаргажа байгаабди. Хяагтын «Балдан Брейбун» дасан руу Бакула Римбүүшын бараалхахада оролсообди, Ивалгын дасанда «Ногоон Дара Эхын ордоной» барилгада гэхэ мэтын олон марафонуудта Буряадай телевидени оролсоһон түүхэтэй. Намда юундэб даа буддын шажанай темэ сэдьхэлдэмни ехэ дүтэ байгаа. 1994 ондо “Мүнхэ Зула” гэһэн дамжуулга бэлдэгдэжэ эхилээ. Ивалгын дасан ошожо, Хамба лама Жамьян Шагдаровhаа зүбшэл һурахадам, “Буддын шажанда 21 Эхэнэр Бурхад байна гээшэ, заал һаа хэгты”, - гэжэ зүбшөөгөө. Тэрэ дамжуулгамнай олоной һонорто Буддын шажан, лама санаартан, Хамба ламанар тухай, бурхадууд, сахюусад болон бусад шажанда хабаатай һонин[1]hонин мэдээсэл хөөрэжэ үгэдэг байгаа. Олон жэлэй туршада атеизмын хүшэгэ доро байгаад, гэнтэ шажан мүргэлдөө бусахадаа, арад зоноймнай мэдэхэ юумэн хомор байба гээшэ ха юм. Бишье өөрөө ламанартай хөөрэлдэ хөөрэлдэһөөр, Буддын шажан тухай ойлгосотой болоо һэм даа. Дамжуулга бүхэнөө хэхэдээ, шэнэ юумэ мэдэжэ абахаш. Ехэл һонин байдаг һэн. Энэл дамжуулгаараа хоёр дахин Энэдхэг орон ошожо, Буддын шажан тухай хөөрөөнүүдые бэлдээбди. Далай ламаһаа адиста хүртөөбди. Энэ хэрэгые Этигэлэй Хамба ламын институдай хүтэлэгшэ Янжима Дабаевна Васильевагай проектээр Москвагай эрдэмтэдтэй суг ошоһон байгаабди. Үшөө тиихэдэ 1995 ондо һаял “Мүнхэ Зула” дамжуулга хэжэ эхилжэ байхадаа, Далай ламын Монголдо Дуйнхор Ван табихада, залуу сурбалжалагша байгаад ошохо азатай байгааб. Табан үдэрэй туршада Далай ламын һургаалда һуужа, адиста хүртэжэ, һүүлээрнь Далай ламаһаа 15 минутын туршада интервью абаһанаа мартадаггүйб. Оператор Жанчивын Амаржаргал, Хамба ламын пресс[1]секретарь Борис Дондоков, дид-хамба лама Доржо Цыденов гэгшэд интервью абаха зүбшөөл абажа, буряад арад зондо Далай ламын хандалга хэһэн байгаа. Тэрэнэй һүүлээр Далай багшынгаа энеэбхилһэн шэг шарайень мартахын аргагүй байгаа. Тиигэжэ аргатай байгаал сагтаа ном судар табихадань, ходол ошохо гэжэ һанаад, бүхыдөө таба дахин адистань хүртэһэмби.

- 24-дүгээр Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев таниие ехэтэ хүндэлдэг гэжэ мэдэнэбди. Москваһаа ямаршье үндэр айлшанай ерэхэдэ, та Хамба ламада хонходожо, уулзалгануудые эмхидхэдэг гээшэт.

- Би Хамба лама Дамба Аюшеевые баһа хүндэлдэгби. Шажан мүргэлэй талаар, буряад арад зоной сэдьхэл, ухаан бодолые гэгээрүүлгын ехэ ажал ябуулдаг. Хэды олон дасан дугангуудые, субаргануудые шэнээр бариха хэрэг ударидажа һэргээнэ гээшэб даа. Сэдьхэлээрээ буряад арад зонойнгоо хуби заяанда оролсожо ябадаг гээшэ. Шажанай хажуугаар буряад хэлэн, адуу мал, эрын гурбан наадан гээшые хүгжөөжэ, дээрэ үргэжэ шадаа. Россиин Юрэнхылэгшэтэй сэхэ уулзажа, хонидые үдхэлгэдэ туһаламжа эрижэ, мүнөө тэрэ хонидоо нютагуудаар тараажа байна. Буряад зон эндэ тэндэ зобожо ябангүй, табан хушуун малаа үдхэжэ, хэнһээшье дулдыдангүй, баян бардам һууха ёһотой гэжэ сэсэн мэргэнээр хэлэнэ ха юм. Энэнь ехэ гүнзэгы удхатай. “Эхэ хэлэн - манай баялиг” гэһэн буряад хэлэнэй талаар урилдаа үүсхэнэ. Хажуугаарнь мэдээжэ багшанар, эрдэмтэдые, соёлой ажалшадые энэ хэрэгтэ хам оруулалсаа. Буряадай телевидени энэ нааданиие хоёр жэлэй туршада хоёр часай хэмжээндэ агаарай долгиндо сэхэ дамжуулдаг байгаа. Теэд пандемиһээ боложо, тэрэ ажалнай тогтошоо. “Мүнхэ Зула”, “Буряад орон” дамжуулгануудтаа Хамба ламын хэжэ байһан ажалнуудые ехэ элбэгээр харуулдагбди.

- “Буряад орон” гэһэн дамжуулгаараа та олониитэдэ hайн танилта. Хэды жэл энэ дамжуулга хүтэлжэ ябанабта?

- 1994 онһоо хойшо Баир Цыренжапович Дамбаринчиновтэй суг “Буряад орон” дамжуулга хүтэлжэ эхилээбди. 27 жэлыень Баир Цыренжаповичтай хамта долоон хоногто нэгэ удаа сэнхир экранай агаарай долгиндо гараабди. Хүндэтэ аха нүхэрнай 2015 ондо гэнтын үбшэндэ дайрагдажа, оройдоол 58 наһандаа түрэлөө урилаа бэлэй. Баир Дамбаринчинов гээшэ шулуун хана шэнги хүн байгаал даа. Найдамтай, бэшэхэ, хэлэхэдээ бэрхэ. “Буряад үнэн” сониндо, Буряадай радиодо ажаллаһан дүй дүршэлтэй аха нүхэрнай буряад арадайнгаа түлөө ходол һанаата болонги, хэлэ хүгжөөлгын талаар баһал өөрын һанамжатай бэлэй.

Мүнөө сагта залуу халаан болохо, бултанда мэдээжэ, хонгёо һайхан хоолойтой Булат Цыбиковтэй дамжуулгаяа хүтэлнэ гээшэбди. Байгша ондо “Буряад орон” дамжуулга 32- той болоо гэжэ хэлэгдээ һэн.

- Буряад хэлэнэй хуби заяан тухай һанамжаараа хубаалдыт. Буряадай телевидени буряад хэлэ хүгжөөлгэдэ ямар хубита оруулнаб?

- Буряад хэлэнэй байдал доройтоһоор доройтоо. Багшанар үсөөн, буряад хэлэнэй саг бага болгогдоо, буряадаар хөөрэлдэхэ, һанал бодолоо хэлэжэ шадаха залуушуул, дунда наһанай зон хорожо байна. Теэд Буряадай телевидени һургуули бэшэ ха юм даа. Хэлэндэ һонирхол татуулһан дамжуулгануудые хэжэл байгаабди. Эндэ тэндэ буряад хэлэндэ хабаатай хэмжээ ябуулгануудые мэдээсэл болгон тараадаг уялгатай гээшэбди. Харин минии һаяхана телевиденидэ ерээд байхада, “Буряад орон” дамжуулга нэгэ часай туршада гарадаг байгаа. Тематическа дамжуулгануудай сагынь ямар ехэ байгаа гээшэб. Мүнөө харахада, манай гол ВГТРК-гай хараа шугамаар ганса мэдээсэлэй дамжуулга үлэхэнь ха. Россиин үндэһэн хэлэнүүд дээрэ гарадаг сагые бага болгожол байна. Тиихэдэнь телевидениин буряад хэлэ хүгжөөлгэдэ хам оролсохо хубинь бага боложол байна.

- 2050 ондо буряад хэлэмнай хосорон үгы болошохогүй гү?

- Ямар хүшэр асуудал табибат. Тэрэ болотор түрэл һайхан хэлэмнай хосорхогүй гэжэ найдаха байнаб. Хэлэеэ үлөөхын тула Буряадай засагай талаһаа ехэхэн оролдолго, дэмжэлгэ хэрэгтэй. Мүн тиихэдэ өөрыгөө буряадби гэжэ тоолоһон хүн бүхэн энэ шухала асуудалаар бодолгото болохо ёһотой. Ямар хэлэн дээрэ хөөрэлдэхыень хүнүүдтэ засагай тала уялгалжа шадахагүй. Тиимэһээ тон түрүүн эжы абанар һанаагаа табижа, гэртээл буряадаараа хөөрэлдэжэ эхилээгүй һаань, 2050 ондо түрэл һайхан хэлэмнай хосоржо болохо.

- Телевиденидэ ажалта сагай хэм гэжэ байдаггүй ха юм. Гэр бүлын дэмжэлгэ хэрэгтэй. Танай бүлын дэмжэлгэ хэр ехэб?

- Мүнөө сагта үшөө тиимэ орой гэртээ ошохоёо болёобди. Харин урда жэлнүүдтэ һүниндөө монтаж хэхэш, заримдаа хоноодшье абахаш. Аймагуудаар ажалаараа гаража, хэдэн үдэрөөр ябахаш. Телевиденидэ хүдэлбэл, заатагүй гэр бүлын ойлгомжо, дэмжэлгэ хэрэгтэй. Тэрээнгүйгөөр ажаллахань хэсүүтэй байха. Минии гэр бүлэ ехэ найдамтайгаар намайгаа ойлгодог, дэмжэдэг, туһалдаг. 30 жэл ажаллаһанаймни 15 жэлынь минии гэр бүлын гээд тоолохоор (энеэнэ).

- Гэр бүлэ тухай хөөрэлдөө эхилээ хадаа танай гэр бүлэ тухай мэдэжэ абая.

- Би Агын Буряадай автономито тойрогой үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай, хада уулатай, ой модоор баян Хойто-Ага нютагта 12 үхибүүдэй эгээн одхон басаган үри боложо мүндэлһэн байнаб. Абамни баруун хуасай угай Балдан Жамсаранов, эжымни Балданай Сэрэгма - шарайд угай. Гэртээ долоон хүбүүд, табан басагадбди. Тон баганиинь би гээшэб. Эгээн ехэ ахамнай СССР-эй арадай артист - Ким Иванович Базарсадаев юм. Минии эжы залуугаар хадамда гарахадаа, Иванов Базарсада гэжэ хүндэ гараһан байгаа. Гурбан үхибүүдтэй болоод байхадань, дайн эхилээ. 1942 ондо Базарсада баатарай үхэлөөр унаһан байгаа. Дайнһаа ерэһэн Балдан абамни гурбан үхибүүтэй эжытэймни гэр бүлэ боложо, 12 үхибүүдые хүл дээрэнь гаргаһан. Аба эжынгээ буянгаар бидэ булта хүнэй зэргэ хүнүүд боложо, абадаа, эжыдээ ехэ баярлажа, зүрхэ сэдьхэл соогоо ходол һанан-һанан ябадагбди.

- Нэгэ хуудаһанда танай ажал тухай бэшэхын аргагүй гээшэ ааб даа. Уншагшадтамнай һайхан үреэл табиит даа.

- «Буряад үнэн» сониноо ходол уншажа ябадагби. Ехэ һонирхолтой статьянууд гарадаг. Буряад хэлэеэ баяжуулдагби. Бэрхэ залуу халаан ерээд ажаллажа байна. Буряад хэлэн дээрээ уншадаг зомнай олон болоһой - энэ муухай хамшаг үбшэн түргэн ходоржо үгы болоод, арад зомнай жаргалтай һууг даа гэжэ хэлэхэ байнаб.