​Үдэрэй одо мүшэн

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарта)

Үглөөгүүр гараһан Сэрэндулмын үдэ болохо багта үйһэн түйсэ баринхай гэртээ орожо ерэхэдэнь, хүгшэн эжынь гайхажа:

- Энэ юугээ баряад ерэбэ гээшэбши? – гэжэ асууба.

- Архи, - гэжэ Сэрэндулма харюусаба. Һайхан сэдьхэлтэй аша басагаяа наадалжа байна гэжэ ойлгоод, шүдэгүй амаа амшылган энеэгээд:

- Гуниглахые мэдэхэгүй басагамни юугээ хэлэнэб даа, - гэхэдэнь:

- Нээрээ архи. Нима абгай арһа элдэһэнэймнай хүлһэн гэжэ намартаа түлгэ хони үгэхэб гээ һэн. Та һанана гүт? Тэрэнэйнгээ орондо архи абааб.

- Энэ архяар яахашни гээшэб?

- Нютагаймнай залуушуул сэрэгэй албанда мордохонь гэжэ дуулаһан байхат даа.

- Дуулаа һэм.

- Мүнөө тэдэнэр Юмжир баабайнда найрлажа һуунад. Удаань нютагайнгаа айлнуудаар ябаха байгаа бэзэ. Ядуу айл гэхэгүй, манайда орожо магадгүй. Хооһон һуужа байхадамнай, аягүй бшуу даа.

- Тиимэ даа, басагамни, зүб хэлэнэш.

- Холые зориһон зон ядуу тулюур гэжэ илгахагүй.

- Тиимэ даа, басагамни, - гээд, хүгшөөдэй басагаяа өөгшөөжэ, уяраад абаба.

Сэрэндулма айлшадай орожо ерэхые хүлеэжэ, юумэеэ бэлдэхэ зуураа, тэдэнэр орожо ерэхэ юм гү, али үгы гү гэжэ һанаата болоно. Яабашье, сэрэгэй албанда мордохоёо байһан хүбүүдые Сэрэндулма гэртээ оруулжа, сайлуулха гэжэ аргагүй ехээр хүсэжэ байгаа һэн. Хэрбэеэ сайлуулжа шадаагүй һаа, хожомой сагта тон аягүй, буруу ябадал болохо мэтээр басаганда һанагдана ха юм.

Сагаанхүүгэй һаяхан үүрээр ябахадань: «Сэрэгтэ мордоходоо, манайхяар заатагүй ороорой гэжэ хэлэхэ юумые алдааб», - гэжэ бодожо байба.

Даажа дабагдашагүй хүндэ ажал хэжэ байхадаа, уйдажа гутардаггүй, ходо һэргэг, дорюун ябадаг басаганай гэнтэ үгэ дуу үсөөнтэй болоод, бодолдо абтажа, жаргалтайгаар энеэбхилжэ байдаг тоомгүй нюдэниинь, сэдьхэл зүрхэеэ шагнаһандал, юумэ асуухадань, «аан-уун» гээд, нэгэ алмайршаһан мэтэ байхадань, хүгшэн эжынь гайхан хаража һууба. Сэрэндулма гэр зуураа эрьелдэжэ, хэхэ юумэеэ оложо ядажа байтараа, Юмжирэй хүгшэнэй элдүүлхэ гэжэ үгэһэн хурьганай арһануудые абаад, хүгшэн зээрдэеэ эмээллэжэ, тэдэнэйдэ ошохо гэжэ гарахаяа һэдэбэ.

Сэрэндулмын эгэшэ болохо номгон даруу зантай, урда хормойгоо шэрэһэн мяхалиг шара эхэнэр:

- Олон эрэшүүлэй суглараад, архидажа, найрлажа байхадань, заабол ошоһонойшни ямар хэрэг болоо юм? – гэжэ дурагүйлхэн дүүдээ хандаба.

- Бусажа ерэхэдэшни, һамганшни болохоб гэжэ дайралдаһан нэгэндэнь хэлээд ерэхэмни, - гээд, эгэшынгээ үгэдэнь орожо үгэбэгүй. Сэрэндулмын хүрэжэ ерэхэдэнь, Юмжиртэнэй хүндэдэ диилдэһэн зон бүдүүн, нарин хоолойгоор дуулалдан, энеэжэ ханяажа, шууяжа шааяжа байба. Айхабтар томо хүлтэй, зантагар томо толгойтой, сад-няд гэһэн шанга абяатай, саг үргэлжэ уухилжа, аахилжа, башамдажа ябадаг Юмжирэй хүгшэн Дулма абгай тогооной сарай соо эдеэ хоол буйлуулжа байһан басагадта заабарилжа, захиржа байба. Тэрэ хүгшэн Сэрэндулмын абаад ерэһэн арһануудые үнэрдэжэ, үнгэжэ, мушхажа байжа шэнжэлээд, дутуу хэһэн юумэ олонгүй:

- Яаха бэ-э, болоо бэзэ. Шамайе зон уран гартай гэлсэдэг. Намар тээ үбгэн бидэ хоёр хөөрэлдэжэ байгаад, дүрбэн хүлөөрөө газар гэшхэхэ нэгэ юумэ абаашажа үгэхэбди. Хүгшэн эжыдэшнил һанаагаа зободогбди. Таанарые хүн болгохо гэжэ газар мүргэтэрөө ябажа байһан амитан даа, хөөрхы, - гэжэ тон һайшааһан янзагүй хэлэбэ. Сэрэндулмын урманиинь хухарбашье, гомдолоо газаашань гаргангүйгөөр досоогоо нюугаад, баяртай, жаргалтай хүндэл бэеэ абажа һураһан болохолоороо, шарайгаа халташье хубилгабагүй.

- Яахаб даа, Дулма абгай. Хүлһэ, түлөөһэн тухай бү бодогты. Айл амитандаа танай туһалдагые хүн бүхэн мэдэдэг ха юм, - гэжэ магтан һагад хэлэхэдэнь:

- Баян тарганаа багтаажа ядажа байгаа бэшэ аад, юугээ хэлэнэбши? Эжы тухайгаа бодо! – гэжэ һурган һагад хэлэбэ.

Дулма абгайн гал тогооной ажалда хамһалсахаяа ерэһэн хоёр басагадтай байшангай һүүдэртэ энэ тэрэ юумэн тухай хөөрэлдэжэ, Сагаанхүүгэй гэрһээ гарахыень хүлеэжэ һуутарнь, шууялдажа байһан эрэшүүлэй дундаһаа нэгэ омог, дошхон эрэ илгаран гараад, шууяа татажа эхилбэ.

- Энэ хорбоо юртэмсын урда, энэ уласай хуулиин урда бидэ булта тон адли эрхэтэйбди. Баян тарганаараа бардамлажа, хүнэй толгой дээрэ гэшхэдэг саг үнгэрөө гэжэ мэдэ. Ши тархиингаа сайтар хүниие мэхэлжэ, бурханай дүрэ үзүүлжэ ябаһан зальхай үбгэнши! Мүнөө баһа дээрэмдэхэ һанаатай байна гүш? Тьфу! Нохой долёо!

- Жамбал, яажа байнаш?! Боли! Дэмы юумэ бү хэлэ! – гэжэ хэдэн тээһээнь эрэшүүл хорибо.

- Энэ Жамбал шууяа гаргажа эхилбэ. Одоол һүйд болохонь! – гэлдэжэ, газаа байһан басагад, бэреэдүүд шууялдаба.

Энэ хүдөө газартаа элдэб һонин ааша гаргаха дуратай, зоригтой эрэшүүлэй нэгэн гэжэ үетэн соогоо тоотой ябадаг Жамбал хүбүүн энэ Юмжир баабайнхиһаа дутуугүй шадалтай айлай үри юм. Һамга абажа, айл бүлэ болоһоор, хүл дээрээ түргэн гараад, бэеэ дээгүүр абадаг, омогоо багтаажа ябаһан залуу зоной нэгэн бэлэй. Юмжирэйхинтэй али хэзээнэй атаа мэеэ буляалдажа, хоорондоо мүрысөө үүдхэжэ ябаһанайнь үрэ дүн энэ найр дээрэ гаража ерэбэ ха юм.

Нүхэдэйнгөө хорихо, аргадаха бүри Жамбал улам гааража:

- Байзагты даа, таанар! Хүниие бү баһагты! Мүнөө ши юлтыжэ, гэмгүй хүнэй шарай гаргаад, бараг хүндэл мадайжа һуунаш. Сагайнгаа тулажа ерэхэдэ, ямар айл байһантнай мэдэгдэхэ. Үхэһэн хойноо бардам зан гаргажа байгаарайгты! Энэ найр хээб гэжэ, ехэ һайхан сэдьхэлтэй хүнэй шарай үзүүлжэ һуунал, нохой долёо!

- Энэ иихэдээ юун боложо байна гээшэб? Ямар муухай амитан бэ! Юу хэлэжэ, яажа байһыень таанар харана, дуулана гүт? – гэжэ Дулма абгай түриинь унашаһан булгайр гуталтай хүндэ хүлөөрөө газар дэбһэжэ, эдеэ хэдэг сарайгаа тойроод, уухилан-аахилан гүйжэ байба.

- Жамбал, боли! Яажа байһан хүмши? – гэжэ нэгэнэйнгээ хориходо, нүгөөдэнь: - Сэрэгтэ мордохо гэжэ байгаад, ямар юумэндээ шалшаа гаргаһан золиг бэ?! Баян, тарганаа гайхуулхаяа һанаа гүш?! – гэжэ шангаханаар занан татажа хэлээдхибэ.

- Ши эндэ бү хуса! Жамбалай ташуурай амта үзэнгүй, энэ хүрэһэндөө бү годооро! Наншалдаха дуратай һаашни, үйлыешни үзүүлжэрхихэб! – гэжэ Жамбал хуугайлжа, һүхиржэ эхилбэ. Эдэ бүгэдые хаража һууһан Юмжир баабайн тэсэбэри дууһажа:

- Энээниие газаашань гаргажа хаягты! Би иимэ нохойе гэртээ хусуулхагүйб! – гэжэ хоолойгоо хашан хашхарба. Хэрүүлшэ нохойнуудтал архиралдан, бэе бэеэ зулгаахаяа байһандал шууяан дэгжэжэ, аяга табаг эмдэжэ, оро шэрээ һандарган носолдоһоор, дүрбэн залуу хүбүүд Жамбалые газаашань шэрэжэ гаргаба. Жамбал газаа гаража, тэдэ дүрбэн хүбүүдые оро һэегүй һэжэжэ хаяба. Хүхэ торгон дэгэлэйнгээ энгэр сэлижэ, үрөөһэн хамсыгаа унжуулаад, хүри-улаан сээжэеэ оболзуулһан Жамбалые һүйд татахань гү гэһээр байтар, анираа хатажа, Юмжирэй гэрэй үүдэн тээшэ нэгэ һайн нёлбожорхёод, газар дайрахаһаа абан гуйбалзаһаар ябажа, мориндоо мордоод, тооһо мана татуулан, гүйлгэжэ арилшаба. Иимэ шууяанай болоһоной һүүлээр найрай эрэмбэ заршам алдагдажа, һогтоһон зон субаһаар таража эхилбэ.

Сагаанхүүе баһа иигэжэ һогтошоһон байгаа ёһотой гэжэ һанажа һууһан Сэрэндулмын гэр тээшээ ябаха гэжэ байтарнь, огто һогтоогүй янзатай гэрһээ гаража ерэбэ.

- Жамбалһаа айгаад, эндэ хоргодожо һууна гүт! – гээд, Сагаанхүүгэй энеэһээр дүтэлхэдэнь, Сэрэндулма һууриһаа бодожо:

- Иимэ шалшаа хүниие түрүүшынхиеэ хаража байна бэшэбди. Эжыдэшни хурьганай арһануудые асаржа үгөөб. Ядуу тулюур гэжэ илгадаггүй һаа, манайда ороорой даа, - гэхэдэнь, Сагаанхүү хайрлаһан, дулаахан нюдөөр хараад:

- Орохоб. Оронгүй яахабиб! – гэбэ. Дулма абгай хүбүүнэйнгээ хэлэһэн үгэ дууламсаараа, хүнэг, һабаяа хар-яр гэтэр ууртайгаар хаясагаагаад:

- Ороно бэзэ. Нютагайнгаа үүдэтэй, үрхэтэй айл бүхэндэ орохо, - гэжэ дабтажа даржаганаба.

Хүгшэн эжы эгэшэ хоёртоёо хамһажа байгаад, Сэрэндулма эдихэ хоол, унда бэлдэжэ, баяр баясхалангаар халин, хүлынь газарта арай хүрөөгүйхэн гэшхэжэ байба. Бүхы наһан соогоо зоболон үзэжэ ябаһан Пагма хүгшэн хоёр басагадаа харахадаа, нэгэ эхэһээ тад ондоо амитад гарадаг юм байна гэжэ гайхалаа баран, модон эрхиеэ эмиржэ, нюдэндөө нёлбоһо гүйлгэн, тэдэ хоёроо хаража һуугаа һэн.

Голой хойто бэеын айлнуудай нохойнууд дуу абалсан хусалдаад, нэгэ айлһаа нүгөө айлай хоорондо моридой табаралдаан, хүбүүдэй хоолой ниилүүлэн дуу дуулахань соностобо.

- Ерэбэ ха даа! – гээд, Сэрэндулма бишыхан хүүгэн шэнгеэр богоһо дээгүүрээ харайжа гараба. Эгэшэнь дүүгэйнгээ нюусыень үни таажа мэдэһэн тула, юуншье гэхэеэ ойлгожо ядан, һанаа алдаад абаха юм.

Һүни орой амитан зоной унтаха болоһон хойно Сагаанхүү дүрбэн нүхэдтэеэ хүрэжэ ерэбэ. Бэшэ зониинь иишэ-тиишээ таһаржа, һамга хүүгэдтэеэ гэр гэртээ хариһан байба.

Айлшадай хүрэжэ ерэхэдэ, Сэрэндулма баярлажа, түлгэ хониной орондо абаһан архияа аягалжа, мангиртай буузаар хүндэлбэ. Сагаанхүү нилээд һогтоһон бололтой, бага-сага найгана, дуугарха барихадаа, сэбэрээр бэеэ барижа байһаниинь элихэн харагдана. Ехээр бү һогтоһой даа гэжэ һанаагаа зобоһон басаган Сагаанхүүдэ дээрэ дээрэһээнь сай уулгажа, эдеэ хоол урдань табижа үгэнэ. Сагаанхүү үбэрһөө шэнэ аюуша хадаг гаргажа, хүгшэндэ бэлэг болгожо баряад:

- Бидэнэйнгээ бусажа ерэтэр, мэндэ һайн һуужа байгаарайгты. Сэрэгэй албанда мордохо гэжэ байһан бидэнэртэ юрөөлөө хайрлыт, - гэхэдэнь:

- Ута наһа наһалжа, удаан жаргал эдлэжэ ябаарайгты даа, хүүгэдни! – гэхэһээ ондоо юумэ хэлэжэ шадахагүй хөөрхэй хүгшэнэй сэдьхэлынь уяраад, хатангир бишыхан гарайнгаа араар нулимсаа аршажа һууба.

Доржо СУЛЬТИМОВ буряадшалба