429
Залуу наһанай абьяастайда
Юрэдөөл, «залуу хүнэй зали ехэ» гэдэг үгэ бии. Залуу ябахадаа, тэршээ тииргэн, эдэбхи ехэтэй, ажал хээд, амаржа һуудаггүй xaha. Бокс, футбол, кино, театр гэхэшэлэн, илгадгүй ябадаг сагнай һаял шэнги. Улаан-Үдэ хотодо ямар нэгэн хэмжээ ябуулгада билет оложо ядажа байхадашни, нэгэ жэрбэгэр бэетэй, жэрбэгэр нюдэтэй хүдэр хүбүүн хажуугааршни һамгаяа хүтэлөөд, хүбүүгээ дахуулаад, үүдэнэй харуулшадта: - Эдэнэр намтай, - гээд, зүгшье татангүй үнгэршэхэдэнь, ямар нэгэн гүрэнэй элшэн сайдай эрхые үзэһэнһөө өөрэгүй бага зэргэ атаархадаг һэн хаб. Спортын һонирхолтой мэдээсэл уншагшадтаа хүргэхэ зорилготой мэргэжэлтэ журналист Бата-Мүнхэ Жигжитов тусхай һууридаа судьянартай зэргэлжэ һуугаад, тэмдэглэлнүүдээ бэшэжэ эхилдэг һааб даа. Харагшадтай суг hyyhaн Бата-Мүнхэ Жигжитовичэй хани нүхэр Бальжима Бадмаевнагай хаа-хаанаһаа ерэһэн спортсменүүдые танихаһаа гадна, тэдэнэй очко, баллнуудынь судьямэдээсэл хэгшын туһаламжагүйгөөр тооложо, спортдо дуратай эрэшүүлтэй ана-мана арсалдажа һуухадань, гайхаһан хүн бэзэб.
- Энэ эхэнэр хүн аад, яажа эрэшүүлһээ үлүү хамаг юумэ мэдэнэ гээшэб? - гэжэ хажуудахидаа шэбэнэбэб.
- Үбгэнтэеэ ходо суг ябадаг хадаа юумэ хараа, hypaa юм ааб даа. Энэш юрын эхэнэр бэшэ, горсоведэй депутат хажуудашни һууна гээшэ, - гэһэн юм. Хараһан юумэеэ удаадахи үдэрнүүдтэнь журналист Бата-Мүнхэ Жигжитовичэй мэдээсэл тоосоое уншахада, ехэл һонин байдаг һэн. Тэрэ үедэ Бата-Мүнхэ Жигжитович гансал спортын һониниие бэшээд, һэлэн хатараад ябадаг хүн байгаагүй. «Буряад үнэн” сониной гол оршуулагша, үдэрэй туршада заримдаа 2-3 хүнэй бүтээхэ юумэ хэжэ үрдидэг һэн. Гэбэшье, ажалаа дүүргээд, амарха сагтаа спортын мүрысөөнүүдые харахаяа ошоно ха юм.
Энээгээр дүүрэдэг haa юм даа. Эндэ болоһон үйлэ хэрэгээ үглөө гараха сониной туулган гарта оруулхын тула бүхэли һүниндөө бэшэжэ хонохо ушар гараха. Үшөө үглөөгүүр ажалдаа эртэлжэ ерэхэ ёһотой һэн. Дүшэ гаран жэлэй туршада иимэрхүүгээр хүдэлхын ямар ехэ зоригжол, ямар ехэ эршэ хүсэн, баатаршалга хэрэгтэй гээшэб?!
Бата-Мүнхэ гансашье гэр бүлэеэ, хүбүүдээ спортдо дуратайгаар хүмүүжүүлээ бэшэ, физкультура болон спортын хүсөөр бэе махабадайнгаа ошо зали бадаржа, элүүр энхэ, үнэн сэхээр ябагты гэжэ бүхы уншагшадаа сонинойнгоо хуудаһаар уряалжал ябаа.
Эрхые һуранхаар, бэрхые һура
Агын Буряадай тойрогой Дулдаргын аймагай Шандали нютагта оргодой бодонгууд угтай Жабай Жэгжэдтэн гэжэ яһала шадалтай, ажалша бүхэриг айл байһан юм. Хаа-хаанагүй хамтын ажал эмхидхэлгын болоходо, дунда шадалтанай тоодо оробошье, хубита зөөриеэ гамнангүй, коммунада орожо, ажалайнь хүндые шэлэһэн намтартай.
Тэдэнэр Хандама, Сэрэнжаб, Бамасэрэн гэжэ гурбан басагадтай болоо. «Басаган хүнэй жаргал харида» гэжэ буряад арад хэлсэдэг. Хүн нэрэеэ нэрлүүлжэ, угаа дамжуулха хүбүүтэй болохые хүсэдэг, хүлеэдэг гээшэ. Жэгжэд ахатаншье бусадһаа илгараагүй байха. Арба гаран жэлдэ хүлеэһэн хүбүүнэйнгээ 1936 оной сентябриин 9-дэ түрэхэдэ, Жэгжэд ахай Сэндэмэ абгай хоёрой баярынь тэнгэридэ хүрэмэ болоһон юм ааб даа. Ламын абаралаар таһаршагүй бата, мүхэшэгүй мүнхэ Бата-Мүнхэ гэжэ нэрэ энэ хүбүүндээ олгуулһанай ашаар хүбүүн үринэрэй һүлдые наашалуулһаншье байжа болоо.
Бата-Мүнхын удаа Батажаб, Манзаргаша гэжэ хүбүүд түрэһэн юм. Угаа дамжуулха, нэрэеэ нэрлүүлхэ «алтан сэргэ хүбүүтэй болоһон Жэгжэд ахай» дээрээ ахагүй, дороо дүүгүйгөөр эрхэлүүлжэ, тэрэнь гансал шэхэр, саахар боохороор эдеэлхэ тооной болоһон гээ.
- Хүбүүгээ эрхэлүүлээбди гэжэ хэрмэн маряаень алдуулжа байна хэбэртэйт. Энээхэн саахар боохороо татажа, сагаан эдеэгээр хооллуулагтылши. Минии хэлээшэ холуур ошохогүй, хожомынь ойлгохот даа, - гэжэ түрэлэйнгөө Ешэ-Самбуу ламада ошоходонь, хэлэһэн байгаа.
«Садахада сагаан хурьганай һүүл муухай болобо» гэхэһээ удхатай пряник, печени мэтэшэлэн амта шэмтэн хоолоор үл залгадаг болоһон Бата-Мүнхэ аарса тараг, айрһа ээзгэй, орооһоной шүлэн гэхэ мэтэ боро эдеэндэ ороходоо, хүсэ шадал нэмэжэ, хүршынгөө хүбүүдтэ диилдэхэеэ болёо һааб даа.
«Эрхые һуранхаар, бэрхые һураг” гэжэ эрилтэ ехэтэй Сэндэмэ эжынь Бата-Мүнхынгөө хүл жорхой болоһон сагһаань эгэшэнэрыень дахуулаад, хони адуулгалсадаг байһан юм. Эгэшэнэрэйнгээ ехэ боложо, колхозой хара ажалда ябахадань, хони адуулгын гол ажал Бата-Мүнхэ Батажаб хоёрой мүр дээрэ унаһан гээшэ.
40-50-яад хонитой фермерые нютаг соогоо олохонь бэрхэтэй болоһон мүнөө сагай хүн тэрэ сагта тиимэ байгаа гэжэ этигэхэ гээшэ гү? Хай, үгыл ха даа. Шандали, Хүлэрэгтэ, Шаралзата, Уляабата, ТобогоройҮбэр гэжэ газарнуудаар байраяа урилдаг ортогшын байдалтай, hэеы гэртэй Жабай Жэгжэдтэн 1500 толгой эхэ хони харууһалдаг, 1000 гаран хурьга абадаг, дүтэ шадарай һаалишадай хамһабаритайгаар тэдэ хонидойнгоо нооһыень хайшалдаг байгаа. Адхуур хайшаһаа бэшэ, электро-хайшын үгы байһан саг гүб даа.
Хонидоо хургуулаад, амаржа hyyxa саг байгаагүй. Тоһоной заводто тушаажа, брынзэ хүүлэхын тула хоёр бидон тухай hү haaxa үдэр бүриин уялгатай байгаа. 1943-1945 онуудаар хони адуулхаһаа гадна, Тобогорой-Үбэрһөө, Асуулаһаа 5-8 модоной газарта оршодог сээнтэрэй тоһоной заводто үдэр бүри hү абаашадаг байгаа.
...Эрэ хүн ябаха бүреэ ухаа ородог
Иимэ сэсэн мэргэн оньһон үгэ Бата-Мүнхэ Жигжитовичтэ сэхэ хабаатай гэжэ һанадагби. Юуб гэхэдэ, тэрэ долоо наһанһаа дала наһан хүрэтэрөө эрдэм мэдэсэеэ таһалгаряагүй хурсадхажа, арга боломжоёо үргэдхэжэ, бэлиг шадабарияа мүлижэ ябаа гэхэдэ, багаханшье алдуу болохогүй.
Анха түрүүн «А» үзэг заажа, арба тоо мэдэхэ болгоһон Дамдинжапова Цыпилма Дамдинжаповнаһаа эхилээд, эрдэмэй эшэ дамжуулһан һургуулиингаа багшанарые дулааханаар дурсан һанажа ябадаг. 1954 ондо Табтаанайн дунда һургуули дүүргэһэн Бата-Мүнхын урда олон харгы һалаатаа. Ажаллаха дүршэлтэй болоһон хүдэр бэетэй хүбүүн хүдэлмэришэнэйшье мэргэжэл шэлэхэдээ тунхарихагүй ябаа.
Түмэр замай техникумдэ һуралсажа, электромеханик мэргэжэлтэй болоод, Ленинэй орденто ПВЗ-дэ орожо, ажалайнгаа дэбтэр нээһэн намтартай.
Гэбэшье, 1958 ондо «Буряадай залуушуул» сониндо оршуулагшаар орожо, бүхы наһанайнь гол шэглэл болоһон журналистын орёо мэргэжэл шудалжа эхилээ. Эндэ хүдэлжэ байхадаа, Буряадай багшанарай институдта заочноор һуража гараа.
Зохёохы замайнь эхин шатада бодото нүлөө тэрэнэй багшанар болоһон дайнай ветеранууд Жалсан Дондитов, Насаг Цыбикдоржиев гэгшэдые нэрлэмээр. Арбан хоёр жэлэй туршада залуушуулай сониной редакцида Исай Калашников, Владимир Корнаков, Владимир Ковтун, Сергей Бухаев, Андрей Мангатханов, Сергей Цырендоржиев, Владимир Бараев, Андрей Румянцев, Виссарион Билдушкинов, Геннадий Болдогоев, Анатолий Субботин, Лидия Мельникова, Павел Натаев, Юрий Сухарев болон бусад мэдээжэ бэшээшэд болон бэрхэ журналистнуудтай суг хүдэлжэ, бэлиг шадабарияа нилээд хурсадхаһан гээшэ.
1971 оной зун «Буряад үнэн» редакциин бэшэгүүдэй таһагай корреспондентээр Бата-Мүнхэ Жигжитов абтаһан намтартай. Тэрэ үедэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ тус сониной редактор ябаһан Раднажаб Бадмаевич Бимбаев Александр Невскиин орденто Галан Данзанович Данзанов хоёр оршуулагшад байгаа. Галан Данзановичай наһанайнгаа амаралтада гарахадань, залуу халаан Бата-Мүнхэ Жигжитов ороһон юм. Эндэл тэрэнэй оршуулагшын шадабари, бурханай хайрлаһан талаан бэлиг элирээ гэжэ һанагшаб. Телетайпай лентэ дээрэһээ номһоо хараад уншажа байһандал, алдуу эндүүгүйгөөр саг дары оршуулжа, машинисткэдэ бэшүүлжэ байха хүн хомор гээшэ. Тиимэһээ Бата-Мүнхэ Жигжитов «Буряад үнэнэй» олдошогүй олзонь болоһон гэжэ сэхэ хэлэе.
Коммунис партиин съезд, Бүхэсоюзна партийна конференци, КПСС-эй ЦК-гай пленум гэхэ мэтэ үйлэ хэрэгүүдэй болоходо, ехэ материал оршуулхын тула эрдэмтэд Лубсан Доржиевич Шагдаров, ЦыренДаша Бадмаевич Будаев, Гармажаб Лудупович Санжиев, радиогой редактор Сэрэн Бадмаевич Бальжинимаев, мүн уран зохёолшод, поэдүүд уригдажа, «Буряад үнэн» сонимнай бүхыдөө шахуу оршуулгын материалнуудаар дүүрэшэдэг һэн.
Эгээл тиимэ үдэрнүүдэй нэгэндэ Бата-Мүнхэмнай 38 хуудаһа оршуулһан юмшибы даа. Тиихэдэ сурбалжалагшадай үдэрэй нормо 6 хуудаһан, оршуулагшад 10 хуудаһа хэдэг байгаа. Энэ гансал БатаМүнхын туйлалта бэшэ, хэлэжэ байхадань, гээгдэнгүй сохидог машинисткэнүүдэй ехэ амжалта гэбэл, алдуу болохогүй. Юуб гэхэдэ, үзэгүүдээ оложо ядажа, ганса хургаараа хадхажа байгаа һаань, Бата-Мүнхын уураг тархиин болбосоруулга тухай хэн мэдэхэ байгааб даа.
Тимофей НИМБУЕВ, Россиин Журналистнуудай холбооной гэшүүн
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)
