Суу ехэтэй Суулгын дасанда

Октябриин 9. Суулга руу зүг бариһан харгын янданшье һаань, джип унаа яһала хурданаар табилуулна. Түгнын нэлэнхы талын намарай шэгые таашаан хараһаар, Балта хүрэбэбди. Суулгын хажуудахана оршодог багахан сэлеэн балшар наһыем һануулаадхиба. Нагасын анханай буусын хажуугаар гарахадаа, он жэлнүүдэй ошоһые мэдэрэн, гунигта абтан һуубаб. Горхоной саана алтан ганжартай гурбан дабхар дасан холоһоо харагдана. Тиишээ хүрэхэ замаа алдажа, төөреэд абаабди. Теэд Бурханда харгы тиимэшье бэлэн байдаггүй лэ.

Түүхэтэ үйлэ хэрэг

Һүүлэй жэлнүүдтэ Түгнын талын арад түмэн дээрэ дээрэһээ дасан болон дугангуудаа һэргээнэ. Зандинай дуганай бодхоогдожо арамнайлагдаһанайнь хойно Түгнын тэг дунда Баясхалан амбайн “Амарлин” дасан нээгдээ. Харгааһатын дэргэдэхи Түгнын түб дасанда Вандан амбай Бато Семёновтой хамта аргагүй ехэ ажал ябуулаад, дасанай шэнэ түүхэ байгуулаа. Энэ удаа Суулгын дасан үүдэеэ сэлибэ. Буддын шажанай заншалта Сангхын Бандида хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй бүлэг ламанар дасанай рамнай үнгэргөө. Буряадай дасангуудай шэрээтэнэр олоороо ерээ. Хуралай удаа нээлгын баяр ёһолол эмхидхэгдээ.

Хамба лама олоной урда үгэ абахадаа, Суулга нютагай нэрэ тайлбарилаад туршаа. Энэ нютагһаа гарбалтай мүнөөдэрэй ноёд һайд болохо Баир Цыренов, Соёлма Дагаева, Дамбинима Самбуев гурбаниие тэмдэглээ. «Суулгын дасан барихадаа, нютагай зон баян байгаа. Юугээрээ баян байгааб? Адуу малаараа! Эндэ байдаг зон саашадаа баян байхат. Нютагhаал бү холодогты. Эндээл байгты гэжэ үреэжэ байнаб», - гээд, Дамба Аюшеев эсэстээ уряалаа. Тэрэшэлэн арад зондо 1,5 мянгаһаа үлүүтэй хони тарааһан Хэжэнгын Марина Цыренжаповада, Сэлэнгын Зоригто Цырендондоповто «Мянгатан» гэһэн тэмдэгүүдые барюулаа.

Буряад Уласай Толгойлогшын болон Захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Баир Цыренов мүн лэ үгэ абажа, 15 жэлэй саана хамба ламын даалгаһан захяа бэелүүлэгдэбэ – дасан баригдаба гэбэ. Засагай газарай үмэнэһөө жэл бүри грант үгтэжэ, бүхыдөө найман сая гаран түхэриг һомологдоо. Мүнөө гол зорилго – энэ томо дасаниие хооһоор байлгахагүй. Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева, Буряад Уласай Арадай Хуралай Бюджедэй, налогуудай болон сан жасын талаар хорооной түрүүлэгшэ Александр Бардунаев, Улаан-Үдэ хотын һунгамал Валерий Шагжитаров, Сэлэнгын аймагай засаг даргын нэгэдэхи орлогшо Светлана Бубеева, Мухар-Шэбэрэй һунгамалнуудай Зүблэлэй толгойлогшо Баир Дашибальжиров болон бусад айлшад амаршалгын үгэнүүдые хэлээ. «Түгнын талын фермернүүд 110 толгой хони Суулгын дасанда бэлэглээ», - гэжэ МухарШэбэрэй засаг даргын орлогшо Гэндэн Генинов дуулгаба.

Дасан барилгада хубитаяа оруулһан зондо шагналнууд, бэлэг сэлэгүүд барюулагдаа. Зандинай дуган бодхооһон, мүнөө Суулгын дасан барилга эршэдүүлһэн МВД-гэй ветеран Дондок Дабажалсановта Агван Доржиевай нэрэмжэтэ медаль зүүлгэгдээ. Дондок Чимитовичтэй хамта Алташын фермер Дадагма Дамбиева, Суулгын сомон дарга Марина Дардаева гурбан барилга ябуулгын бүхы эмхидхэлэй тала бэе дээрээ даажа, аяар 2007 онһоо эхилһэн хэрэг эсэстэнь хүргэжэ шадаба ха юм.

Шэрээтэдэ – үгэ

Суулгын дасанай шэрээтэ Цырен Очирович Раднаев барилга яагаад эхилһэнээ хөөрэжэ үгэбэ. Тэрэнэй тэмдэглэһээр, 2007 ондо Суулгын “Сунграб Шераблинг” гэжэ буддын шажантанай эмхи байгуулагдаа. Хандиб үргэлгын марафон 2008 оной декабриин 1-дэ Буряад театрай ордон соо үнгэрөө. Тиигэжэ мүнөөдэрэй арамнай тээшэ түрүүшын алхам хэгдэhэн. Тэрэ марафон дээрэ сугларhан мүнгөөр хуралнуудые үнгэргэхэ Сахюусан дуган бодхоогдоһон байна. 2009 ондо ехэ дасанай hуури табигдаа. 2011 ондо дасанай дүрбэн ханань баригдаа.

Мүнөө сагта дасандаа хуралнуудаа тогтоохо хэрэгтэй гэжэ Цырен лама ойлгуулна. Тиигэһээр байтараа саашадаа юу хэхэ тухай ойлгосо бии болохо гэнэ. Балдан-Доржо гэжэ хубарагтай болоһондоо ехэ олзуурхана.

Дасанай түүхэһээ

Суулгын дасан Оросой дэбисхэр дээрэ түрүүшын дасангуудай нэгэн болодог. Жиндагуудай һайн дуратанай хандибууд дээрэ 1831 ондо үндэрлэжэ, XIX зуун жэлдэ Yбэр Байгалай дайдаар буддын шажантанай түб болоо. Типографитай, шудхалгын цехтэй байһан. “Угай зам” сониной редактор, профессор Владимир Цыбикдоржиевай дурадхаһаар, Суулгын дасанай бүхы шэрээтэ ламанарай нэрэнүүдэй самбар дасан дотороо үлгэхэ хэрэгтэй. Сагдаанарай ерэхэдэ, гэзэгэтэй эхэнэр болоод, урдаһаань гаража байха шэдитэй ламанар Суулгын дасанда байһан. Илангаяа Самбуу һаарамба тухай һураг суу алас холуур таранхай. Хамба лама Дамба Аюшеевшье эрдэм ехэтэй энэ лама тухай иигэжэ хэлэбэ: “Минии мэдэхэ Самбуу һаарамба лама 1983 ондо Лениниие шүдхэр гэжэ хараажа байһан. Би тиихэдэ 21 наһатай хүн тэрэнииень дуулаад, ехэ айһамби. Ямар ехэ зүрхэтэй хүн байгаа гээшэб! Зүб юумэ хэлэжэ байгаа. Ленин багшын ашаар олон дасангууд һандаргагдаһан гээшэ. Тиимэ ламатай байһан ушарһаа Согшон дуганай ара талын ханань бүтэн үлөө. Хэзээ хаана Буряадай эбдэрһэн дасангуудай дундаhаа иигээд ганса ара талань - Бурханай гунгарбаагай талань бүтэн үлөөд байгаа юм? Энэмнай манай түүхэ, бахархал. Хүндэ саг тохёолдобол, Суулгын зон энэ ханада мүргэжэ байгаарайт!”

Саг ондоо болохо гэжэ хэлэдэг байһан Булагай Самбуу һаарамба 1900 ондо түрэһэн. 7 наһатайһаа нютагайнгаа дасанда хубарагаар абтаһан. Богдын хүреэдэ һуралсал гарахыень бэлигтэй шабиие 8-тайдань эльгээһэн юм. Гэртэхинээ һанаһан залуу хүбүүн Монголһоо нютагаа ябагаар бусашаһан байгаа. Гурбан жэл болоод, дахинаа Монгол руу бусаһан аад, тэндэһээ һуралсалдаа бэрхэ хүбүүе Түбэдэй Гоман дасан ябуулһан юм. Геше һаарамба болотороо ургаад, Самбуу лама Монголдо ажаһууһан. Дүрбэн хүбүүдые үргэжэ абаад үндылгэһэн. Мүнөө тэдэнэйнь үринэр бии. Япондо ажамидардаг Эрдэм-Гэрэл гэжэ аша басаганиинь Суулгын дасанай хажуудахана субарга бодхооһон байна. Тиигэжэ нютагаархид дуулгаба.

Хойшолуулагдабашье...

Дасанай найрые бүри үргэн хэмжээндэ үнгэргэхэ аад, хорото хамшагһаа боложо, тоглолто, бүхэ барилдаан болон бусад хэмжээ ябуул-ганууд хойшолуулагдаа. Тиибэшье Буряадай арадай артистка Бадма-Ханда Аюшеева аялгата һайхан дуугаа бэлэглээ. Мори урилдаан зарлагдаа. Зэргэлээд оршодог Ноёхонһоо суута бүхэ Зоригто Цырендондопов гүйгөөшэ моридоо асаржа, урилдаанда табяад, олонхи шагналнуудые абаа гэхэдэ болоно.

100 хүрэжэ ябаһан “Буряад үнэн” сонин тухай энэ найрта мүн лэ хэлэгдээ. Түүхэтэ ойн баяртамнай 4 толгой хонин бэлэг барюулха хүсэлтэй байһанаа мэдүүлһэн нютагай эдэбхитэд тухай удаадахи дугаарнуудта бэшэхэбди. Гэбэшье хоёр зуун жэлэй түүхэтэй Суулгын дасанай рамнай сониноймнай 100 жэлэй ойн баярта жэлдэ тудаһаниинь мүн лэ удхатай.