Сагаангуудай «сагаан толбонууд»

“Моя родословная”-“Минии уг гарбал” гэжэ нэрлэгдэһэн семинар Буряад Уласай Соёлой яаман Буряад Уласай гүрэнэй архивтай суг хамта эмхидхээ юм. Соёлой яаманай архивай хэрэгүүдээр хорооной түрүүлэгшэ Баярма Айсуева тус хэмжээ ябуулга нээхэдээ, эрдэмтэдэй, оршуулагшадай хэһэн ажал үндэрөөр сэгнэгдэжэ, юрын ажаһуугшадай һонирхол түрүүлдэгыень тэмдэглээ.

Хуушан монголһоо оршуулагдаһан саарһа дансанууд түүхын хуудаһануудые бүри баян болгоно гээд эли. Тус семинарта хори буряадай сагаангууд омогой уг гарбалай дэлгэрэнгы шэнжэлэлгэ дурадхагдаа. Буряад Уласай гүрэнэй архивай захирал, түүхын эрдэмэй доктор Бутит Цыдыпмункуевна Жалсанова архивта хадагалагдажа байгаа “Ревизская сказка” нэрэтэй саарһа дансануудые үзэн шэнжэлээ. Тэрээнһээ үндэһэлэн, сагаангууд омогой 18-20-дохи зуун жэлнүүдэй мэдэгдээгүй “сагаан толбонуудые” элирүүлһэн байха юм. Сагаангуудай угай бэшэгэй дутуу дундануудынь гэхэдэ, тэрэ үедэ бүһэтэй зоной хэды ондо түрэһэниинь бэшэгдэдэггүй байгаа. Үшөө онсо тэмдэглэхэ зүйл гэхэдэ, эрэшүүлдэ ехэнхидээ хоёр нэрэ үгтэдэг һэн - нэгэ нэрэнь Засагай газарай документнүүдтэ бэшэгдэдэг һаа, 2-дохи нэрэнь нютагай зон, түрэл гарал мэдэдэг байгаа. Тиимэһээ зарим нэрэнүүдэй тааралдахагүй ушарнууд дайралдана. Архивта хадагалагдаһан саарһа дансануудай ашаар сагаангуудай уг гарбалай нэрэнүүд элирүүлэгдээ. Жэшээнь, Борхон Хайдапович Хайдаповай уг гарбалай шугамаар Булгадай-Очир -Хотог-Гомбо-Сандан-Хайдап-Борхон гээд бэшээтэй байһан һаа, архивай саарһа дансануудаар Борхон (1933 он)- Хайдаб (1902 он)- Сундуй (1862 он)-Сыбык (1814 он)- Хоток (1788 он)-Сандак-Нохой (1764 он)-Булгадай гэжэ элирүүлэгдээ.

Угай эдэ хоёр шугамые сасуулхада, Сундуй, Сыбык, Сандак-Нохой нэрэнүүд тааралданагүй. Гэхэтэй хамта тэрэ үедэ үзэг бэшэг һайн мэдэхэ бэшээшэдэй хомор байһанһаа боложо, хүнэй нэрэнүүдтэ алдуунууд гарадаг байгаа гэжэ тэмдэглэлтэй. Тиигээдшье тоо бүридхэгшэ ород яһанай хүн байбалнь, алдуунууд мүн гарадаг байгаа бшуу.

“Ревизская сказка” гээшэ ажаһуугшадай тоо бүридхэлгэ болоно. Налог татабари гуримшуулха зорилго нэн түрүүн ревизиин урда табигдадаг байгаа. Ород гүрэндэ тиимэ 10 ревизи үнгэргэгдэһэн байна.

1-дэхи тоо бүридхэлгэ - 1718-1827 онууд,

2-дохи - 1743-1747 онууд,

3-дахи - 1762-1764 онууд,

4-дэхи - 1781-1783 онууд,

5-дахи - 1794-1795 онууд,

6-дахи -1811 он,

7-дохи -1815 он,

8-дахи - 1833 он,

9-дэхи -1850 он,

10-дахи -1857-1858 онууд.

Мүнөөдэрэй байдалаар Байгал шадарай гүрэнэй архивуудта 5-дахи ревизиһээ эхилээд, дансанууд хадагалаатай. Тиин тоо бүридхэлгын дансануудта гэрэй эзэнэй нэрэ обог, тэрэнэй наһан, бүлын гэшүүд тухай мэдээнүүд оруулагдадаг байгаа. 1-дэхи, 2-дохи, 6-дахи ревизинүүд соо эрэшүүл, эхэнэрнүүд булта тоологдоһоншье һаа, хамтаруулһан таблица дотор эхэнэрнүүд тухай мэдээсэлнүүд оруулагдадаггүй байгаа. Гадна түрүүшын 3 тоо бүридхэлгэдэ Сибириин газар дэбисхэртэ ажаһуужа байгаа бусад яһатан, тэрэ тоодо буряадууд бүридхэлдэ абтаагүй. Гэхэтэй хамта 19-дэхи зуун жэлэй 2-дохи хахадһаа ревизи бэшэ, харин гэр бүлын список (посемейные списки) табигдадаг болоһон юм. Списогүүд бүри үргэнөөр хэгдэдэг болоо һэн - хэн түрөөб, хэн нүгшөөб, хэды гэртэйб, гэрынь модон гү, али һэеы гү, хэды малтайб, хэды шэнээн газартайб, хэды үбһэ сабшанаб гэхэ мэтэ. Урданай иимэ сэнтэй саарһа дансануудые хуушан монгол бэшэгһээ оршуулжа, түүхын хуудаһануудые олондо дүтэ болгохо гээшэ шухала. Буряад Уласай гүрэнэй архивай захирал, түүхын эрдэмэй доктор Бутит Цыдыпмункуевна Жалсановагай мэдээсэл семинарта хабаадагшадай ехэ һонирхол татаа.

“Моя родословная”-“Минии уг гарбал” семинарта Забайкалиин полягуудай уг гарбалай шэнжэлэлгэ тухай түүхын эрдэмэй кандидат Евгений Семёнов дэлгэрэнгыгээр хөөрэжэ үгэбэ. Тус шэнжэлэлгэнүүдэй мүрнүүдээр хэдэн ном хэблэгдэһэн байна. Хэрээһэ зүүһэн бусад яһатанай уг гарбалаар гүрэнэй архивай жаса тухай ИМБТ СО РАН-ай эрдэмтэ ажалтан Александр Пашинин мэдээсэбэ. Архивта хадагалагдаһан саарһа дансануудтай танилсаха арга боломжонууд тухай Евгений Шаповалай хөөрөөн мүн лэ туһатай байгаа. Семинарай түгэсхэлдэ сугларагшад һанамжануудаараа хубаалдаа, асуудалнуудтаа тобшо харюунуудые абаа.