"Ошондонь дулаасажа, дуратай юумээ бэшэжэ..."

Уран зохёолой үлгы

 Октябриин хубисхалай, эрхэтэнэй дайнай hүүлээр буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн номууд үгы шахуу байгаа. 1920-1930-аад онуудта буряадаар хэблэгдэдэг “Соёлой хубисхал”, ”Тэмсэлэй шэмэг”, ”Эрдэм ба шажан” гэһэн сэтгүүлнүүдэй хүдөө нютагуудта хүрэхэнь хомор һэн. Тэрэ үеын хүнүүдэй уншаха юумэн гансахан газетэ бэлэй. ”Буряад-Монголой үнэн” сониной хүдөөдэ хүрэжэ ерэхэдэ, нютагай зон бэе бэедээ дамжуулан уншадаг байһан гэжэ олохон манай үндэр наһатай уншагшадһаа, хүдөө бэшэгшэдһээ дуулаһан байнабди. Тэрэ холын үе сагта арад зониие гэгээрүүлгын хүсэтэ зэбсэг болоһон түрэл сонимнай олон түмэнэй заабарилагша, туһалагша, зоригжуулагша болоһон түүхэтэй.

Тэрэ домогто жэлнүүдтэ Хоца Намсараевһаа эхилээд, Дамба Дашинимаев, Цыденжаб Дондубон, Бавасан Абидуев болон бусад олон уран зохёолшод үндэһэн сониндо хүдэлһэн, түүхыень алдаршуулhан юм. Буряад зомнай үгэ хэлэндээ хурса мэргэн, үгын эди шэдидэ үнэншэдэг урданай заншалтай. Энэ ушар арадаймнай юумэ ухаалалга болон һонирхолдо, менталитет бүридэлдэ ехээр нүлөөлһэн. “Буряад үнэн” хэр угһаа буряад уран зохёолой үлгы байһан. Хэдэн үеын уран зохёолшод “Буряад үнэндэ” хүдэлһэн, мүнөөшье хүдэлнэ ха юм даа. Эдэ олон жэлнүүдэй туршада түрэл сониной хуудаhануудта тоогүй олоор хэблэгдэhэн суута уран зохёолшодой, элитэ буряад сурбалжалагшадай мэдээжэ зохёолнууд соо арадаймнай сэсэн мэргэн бодолнууд, оньhон хошоо үгэнүүд, үльгэр домог болон дуунууд субад эрдэни мэтэ ялалзан байдаг гээд хэлэхэ дуран хүрэнэ.

Үе сагайнгаа hалхи hүрин дабшажа, өөр өөрын аялга хоолойгоор дуулаhан, хэдэн ондоо үедэ түрэл сониндо хүдэлhэн хурса гуурhатан, уран бэлигтэн Аполлон Шадаев, Бато Базарон, Жамьян Балданжабон, Шираб Нимбуев, Цокто Номтоев, Цырен[-Доржи Дамдинжапов, Дольён Мадасон, Дарижаб Дамдинов, Жамсо Тумунов, Филипп Балдаев, Чимит Цыдендамбаев, Даширабдан Батожабай, Даша-Жамса Гунзынов, Шираб-Сэнгэ Бадлуев, Чимит-Рыгзен Намжилов, Шагдар Байминов, Цырен-Базар Бадмаев, Доржи Эрдынеев, Михаил Батоин, Алексей Бадаев, Арсалан Жамбалон, Балдан Ябжанов, Даша Дамбаев, Ким Ильин, Цырендулма Дондогой, Александр Жамбалдоржиев, Даша-Дэмбэрэл Дугаров, Цырен-Дондок Хамаев, Сергей Цырендоржиев, Георгий Дашабылов, Булат Жанчипов, Матвей Осодоев, Лопсон Тапхаев, Владимир Тулаев, Норпол Очиров, Дугар Дылгыров, Борис Сыренов, Ардан Ангархаев, Бальжинима Юндунов, Батор Батоев, Будажап Машкинов, Галина Раднаева, Цыдып Цырендоржиев, Дондок Бальжинимаев, Даширабдан Дамбаев, Николай Намсараев, Элбэг Манзаров, Жорж Юбухаев, Доржи Дамбаев, Николай Шабаев, Батожаргал Гармажапов, Надежда Гармаева, Сергей Доржиев болон бусад, 70 гаран зоной нэрэ «Буряад үнэнэй» түүхэдэ оронхой. Буряад Уластай нэгэ үедэ мүндэлhэн сонимнай ниитэ - улас түрын сонин гэһэн шэглэлээр сүм хүгжэhэн гээшэ. Сониной дугаар бүхэндэ хэблэгдэдэг хүдөө ажахы хүгжөөлгын, үндэhэн соёлой, һуралсалай, байгаали хамгаалгын, һүүлэй үедэ зоной элүүрые хамгаалгын амин шухала асуудалнуудта зорюулагдаһан статьянууд, мэдээсэлнүүд уншагшадай анхарал татадаг.

Үнэн үгэнь үнэтэй

Цырендулма Дондогой долоон хоногто таба дахин гарадаг байһан “Буряад үнэн” газетын ажал тухай иигэжэ бэшээ бэлэй: “Ажалаа тама гэжэ нэрлэжэ болохогүй юм бэзэ. Ошондонь дулаасажа, дуратай юумээ бэшэжэ ябаа хадаа...Гэбэшье газетын ажал амаргүй, үдэрэй нормо үлүүлэн үгөөб гээд һанаа амархын аргагүй. Үгөөд лэ байхадаш, дахинаа амаа ангайлгаад лэ, үшөө-үшөө гэжэ эрижэ байха. Садаа гэжэ үгы...” Ямар тодо хурсаар зураглагдаһан газетын дүрэ гээшэб?! 1962 ондо шүлэгүүдэйнгээ түрүүшын ном нара харуулhан Ц.Дондогой «Буряад үнэндэ» дүшэ гаран жэл алба хээ. Буряад сонин тарааха асуудал хододоо хүндэхэн бэлэй. Энээн тухай Ц.Дондогой иигэжэ бэшэhэн байдаг: «…Хото хүдөөгөөр ябахадаа, уншагшадтай уулзажа: «Буряад үнэн» захигтыл даа» гэжэ хэлэжэ үрдеэгүй байтаршни: «Юу хэхэ юм тэрээгээр? Намда «Правда Бурятии» бэшэл даа!» - гэсэгээлдэдэг хүнүүд бии болоhон юм.

Буряад хэлэнэй ядаруу байдалда ороhондо имагтал буряадууд өөhэдөө зэмэтэй. Өөhэдөөл буряадууд, илангаяа тушаал дааhан өөдэгүй зонхилогшод лэ ямаршьегүйгөөр hургуулида заагдажа байhан хэлэеэ шоо үзэжэ, шобто хаража, миин лэ предмет болгохо, бүхы предмедүүдые ород хэлээр заадаг болохо тухай жараад онуудай эсэстэ тогтоол гаргажа байжа аашалалдаа… Дээрэ зүрхэтэй зарим хүнүүд хармаанhаа аршуул гаргаад, буряад хэлэмнай үхэжэ байна гэжэ байгаад hугшаралдадаг болонхой хэбэртэй агша. Иимэ ябадалые аргагүй шоо үзэжэ, шобто харадаг хүм» («Нюдэндөө шэлтэй… хурьган»). Публицистическэ энэ зохёол соогоо арадай поэт Ц.Дондогой иимэ тобшолол хэнэ: «Буряад хэлэмнай аргагүй баян, ямаршье орёо асуудалай зангилаае задалжа шадаха бшуу даа». 1985 ондо «Буряад үнэндэ» корреспондентээр хүдэлхэ болоод, агитаци болон пропагандын таhагта Н.Д.Бадмаринчиновэй хүтэлбэри доро ажални эхилээ hэн. Гол ажалhаа гадуур Буряадай комсомолой обкомой зууршалгаар буряад хэлэн дээрэ элидхэл хэхэ даабари абаа бэлэйб. СССР гүрэндэ олон үндэhэ яhатан яажа хоорондоо эбтэй эетэй ажамидарнаб гэhэн темэ намда дурадхаба. Элидхэл бэлдээд, Сэлэнгын аймагай хэдэн ажахынуудта хүрэжэ, нилээн олоор сугларhан зонтой буряадаар харилсажа, элдэб асуудалнуудта харюусажа гарабаб. Ниислэлhээ ерэhэн элидхэлшын буряадаар хэлэхэдэ, зон hонирхоол ааб даа. Хэдэн жэл үнгэрhэн хойно Николай Дабаевич багшамни Сэлэнгээр ябаад ерэхэдээ, тэрэ шагнагшадhаа намда мэндэ хүргэhэн юм.

Сонин шэнжэлхэдэнь...

2000 оной мартын 10-да Буряадай Эрдэмэй Түбтэ (ИМБиТ) буряад хэлээр бэшэгдэhэн диссертаци хамгаалhан үйлэ хэрэгэй гэршэ болоо hэмди. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор С.Ш.Чагдуровай хүтэлбэри доро Л.М.Балдуева «Буряад үнэн» сониной жэшээ дээрэ мүнөө үеын газетын гол жанрнуудай хэлэнэй онсолиг шэнжэлээ hэн. Зүбшэн хэлсэлгын үедэ С.Ш.Чагдуров олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй үүргын дээшэлhэн, буряад хэлэнэй гүрэнэй зиндаатай болоhон үедэ энэ шэнжэлэл саг соогоо бэелүүлэгдээ гээд онсолоо hэн. Уласай мэдээжэ эрдэмтэд Л.Д.Шагдаров, Л.В.Шулунова, Д.Д.Санжина, Б-Д.Б.Батоев, Г.А.Дырхеева, С.Д.Бабуев, Эрхүүhээ ерэhэн Т.Б.Тагарова гэгшэд үгэ хэлэхэдээ, «Буряад үнэн» буряад арадай хэлые хүгжөөжэ байhан газетэ гэжэ тэмдэглээ. 1990- 1999 онуудай туршада газетын зохёохы ажал ябуулгада горитой хубилалтануудай болоhые энэ шэнжэлэл гэршэлнэ гээд онсолоо. Ниитэ-политическэ удха шанартай бүхы шэнэ үгэнүүд «Буряад үнэнэй» хуудаhануудта хэблэгдэhэн статьянуудай ашаар түрэл хэлэнэймнай жасада нэбтэрэн ороhон байна. Очеркын жанрые сонин амжалтатай хүгжөөжэ байна гээд Л.Д.Шагдаров үндэр сэгнэлтэ үгөө hэн. Эрхим журналистнуудай хэлэнэй онсо маяг (стиль) шэнжэлхэдэ, буряад сонин ехэ баян материал дурадхаха аргатай гээд элитэ эрдэмтэн мэдүүлhэн юм. Хөөрэлдөөндэ хабаадаhан арадай поэт, журналист Л.Д.Тапхаев иимэ нэгэ ажаглалта хээ hэн: «Залуу эрдэмтэн энэ ажал соогоо «аарса», «дээhэн», «абдар», «хохир» гэхэ мэтэ үгэнүүдые юундэ архаизм гэжэ нэрлэнэб? Арайшье архаизм болоогүй, хэрэглэгдэжэ байhан үгэнүүд гээшэл даа». Энэ hанамжыень сугларагшад зүбшөөн дэмжэбэ.

 

Буряад журналистикын бууса

Буряад уран зохёолой хэлэнэй, үндэhэн журналистикын хүгжэлтэдэ «Буряад үнэнэй» нүлөөн ехэ. Зохёолшодшье газетын жанрнуудые хүгжөөхэ талаар туршалга хэhэн байха. Дондок Улзытуев “Бүрин-Хаанай хормойдо” гэжэ шүлэглэмэл поэмэ-репортаж, мүн Цырен-Дулма Дондокова «Манай басаган» гэһэн уянгата мүрнүүдые болон прозаическа үгүүлэл хэрэглэжэ, урдандаа үзэгдөөгүй шэнэ түхэлэй репортаж бэшэһэн түүхэтэй гээшэ ааб даа. Энэ ушарые “Традиционная и авторская символика в бурятской эпической поэме второй половины ХХ века» (2010) гэжэ монографи соогоо шэнжэлээ һэмди. Үндэр энэ жэшээ даган, Николай Намсараев “Ошонһоо - дүлэн” гэжэ гаршагтай буряад журналистикын түүхэдэ түрүүшын шүлэглэмэл ретрорепортаж бэшэһэн юм. Декабрист Бестужев нэгэтэ хээрэ, харанхыда төөришөө гэжэ тэрэ зураглана. Гэнтэ холоһоо һүлэмхи гал ялагад гээд, Бестужев дүтэлжэ ошоно: Галханда дүтэлжэ ошон гэһээнь-Өөхэн дэнһээ ондоохон дүлэтэй- Хөөргэ даража, ошоной хэбэрэгһээ Дүлэ сорьюулһан хүүдинсэ хэбэртэй. Ямар түлишэ хаанаһаа абаад, түмэрые иимэ уян зөөлэн болгонобши гэжэ асуухадань, дархан “энэшни шүдхэрэй шулуун, харахада хара аад, галдахада - халуун, тойроод элбэг хэбтэдэг” гэжэ харюусана. Николай Намсараев ретрорепортаж соогоо бэшэнэ:

Буряад Гефестын дүршэлые ажаглаад,

Бестужев зогсобо үшөө урматай:

“Малшан угтай ажамидарһан лэ аад,

Бодото түмэршэнэй уран гартай...

 Энээхэн арадта эрдэмэй баялиг

Хадаг дээрэхэнэ бэлэглээ хада

Шадал зэргээрээ шадабари, бэлиг

Булаг мэтээр дэлбэрхэл ха даа!”

 

Энэ ушарай һүүлээр зуун жэл үнгэрхэдэ, Галуута Нуурай эрьедэ ГРЭС баригдаа. Тоёоной хаяага[1]ар туяа толороод, Гусиноозерск шэнэхэн хотын ордон байшангу[1]удаар зайн утаһанай жабхаланта хүгжэм хүнхинэжэ байнал гэжэ поэт түүрээнэ. Энэ зохёолыень 2013 ондо «Буряад үнэндэ» хэблэгдэһэн “Сагай сэн” гэжэ ном соо уншажа болоно. Буряадай элитэ сурбалжалагша, арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеева түрэл сониндоо хэблэhэн тоогүй олон зохёолнууд сооhоо наринаар түүбэрилжэ, «Одото заяа айладхыт» гэжэ ном «Буряад үнэн» хэблэлээр нара харуулаа hэн. Эндэ үгтэhэн зураглал, дурсалга, очеркнуудай баян хэлэнэй онсо маяг, зохёохы онол дүрэнүүдые шэнэ үеын журналистнууд хэрэглэмжэдээ абажа, мэргэжэл шадабарияа дээшэлүүлхэ аргатай гээд hанагдана.

Хуби заяанай залуур Уран гуурһата, үндэр бэлигтэ Цырендулма Дондогойн, Николай Намсараевай, Лопсон Тапхаевай, Борис Сыреновэй, Жорж Юбухаевай, Доржо Дамбаевай, Лопсон Гергеновэй дурасхаалые мүнхэлжэ, “Түбидэ мүнхэ түрэл уянга”, «Андалдашагүй баялигнай» гэжэ номуудтаа уран зохёол тухайнь өөрынгөө һанамжа дамжуулhан байнаб. …Арбадахи класста hурахадаа, хүндэтэ багша С.Д.Сотниковагай хэшээл оролдолгоор Улаан-Үдэдэ буряад хэлэнэй олимпиадада хабаадалсаhан байнаб. Бидэниие Буряад радиодо абаашаа, шүлэгүүдээ тэндэ уншаабди. Һүүлдэнь «Буряад үнэндэ» айлшалуулаа.

«Үнэн» сониной алтан богоhо алхажа ороод, «Хонхо» хуудаhан яагаад бүтэнэб гэжэ суута журналист, поэт Цырендулма Дондогойн хөөрэхые шагнаhанаа элеэр hананаб. Энэ ушар минии хуби заяанай залуур болоо гээд мүнөө ойлгоноб. Энээнэй hүүлээр журналист болохо гэhэн хүсэл hанааем эзэлhэн байна. Һургуулияа дүүргэхэдэм, Софья Доржиевна Буряадай арадай поэт Цырен-Дулма Дондоковагай «Гараа үгыш, хүн!» гэжэ ном намда бэлэглэhэн юм. «Хаанашье, ямаршье ажалтай байхадаа, буряад hайхан хэлэеэ үргэжэ ябаарай!» гэжэ багшамни захяа бэлэй. Энэ захяаень дүүргэхэ гэжэ бүхы наhаараа оролдонобди. Эрхим багша Любовь Михайлов[1]на Балдуевагай БГУ-да hургаhан шабинарынь «Буряад үнэндэ» журналистын ажалай амта абаhан, зохёохы арга дүрэтэй болоhон юм. Батомунко Балданов, Бадмажап Гындынцыренов, Лопсон Гергенов, Баяр Балданов, Даша-Доржо Болотов, Владимир Дашинимаев, Борис Балданов, Дыжид Мархадаева, Светлана Жигжитова, Сарюна Эрдынеева, Булад Бадмаев, Эрдэни Раднаев түрэл сониной, үндэhэн журналистикын хүгжэлтэдэ өөрын мүр сараа үлөөхэ үүргэ заяатай байгаа. «Буряад үнэнэй» туг бахим барижа, буряад хэлэеэ баяжуулхын, зохёохы арга шадабарияа мүлижэхын замаар зо[1]ригтойгоор дабшахыень хүсэел даа. Зуун жэл соо зурыжа гараhан «Буряад үнэмнай» hалбаран мандаха болтогой!