Ара нэрээрээ арадай түлөө

Тэрэ гэһээр ябан ошон, “Алсагарай” (алсайжа ябаһан амитан өөрөөшье юун һайн гэхэб даа) орондонь «Далюу Рабдан Данхар Галдан» хоёр шууяа-шааяа татаа. Даншье һаа шууяатай (засаг түрэдэ тааруугүй) эдэ хоёрые “Гурбалдайн гурбан сэсэн” бушуухан һэлгээ. Теэд лэ бүхы юумые сэсэн мэргэнээр туйлахагүйш, баһал “дээрэһээнь шүрэбдэжэ, дороһоонь хадхаагүйдэ” аргагүй ха юм даа, тиимэһээ удангүй “Халаахаймнай” харайжа ерээ бэлэй. Теэд хэн “дээрэһээнь донгодуулжа, дороһоонь хадхуулжа” байха һэм даа, ёгтолон нэрлэнгүй, “Сатирын булан” һэмээхэн углуугай саанаһаа шагаагаа һэн. Теэд яахабши, нэрэ алдаргүй булангые Мархаймнай аша Тархай үбдэглөөд лэ, ажалаа эхилээ. Ашал хадаа аша, аашалаад ерэхэдэнь, дээрэһээнь Толи мэргэн тодороо бэлэй. Үнишье болоогүй, бултанай дуратай Будамшуумнай энеэһээр, наадаһаар, хэлэһээр, зааһаар ерээл даа бушуухан. Дээрэ нэрлэгдэһэн “бултамнай” даб-дэб гэлдээд буушоо үгы, өөр өөрын автортай ха юм даа. Хэдышье һонор бэрхэ сэдхүүлшэн “Гурбан сэсэн” гү, али “Сэсэн Сэнгэ”, үгы һаа, Мархайн аша Тархай, Толи мэргэн гү, али Будамшуу боложо шадахагүй ха юм даа.

Эдэниие арадай дунда мэдээжэ болгон табиһан урашуулаа мүнөө уншагшадтаа нэрлэхэ сагнай ерээ юм бэзэ. Дээрэ Ц. Дон нэрлэгдээ һэн, тиигээд үбгэн Хусаһаа эхилээд лэ, уран зохёолшод, Цыренжап Сампиловһаа эхилээд, уран зураашад бэшэжэ, зуража байгаа юм. Тиибэшье эгээл суутайнь “Фип Шип хоёр” юм. Баһал ойлгогдобогүй гү? “Фип” гээшэмнай бултанда мэдээжэ уран зурааша, уран хэлэтэ Филипп Ильич Балдаев мүн, харин Шип гээшэмнай арадай поэт Ширап Нимбуевнай юм. Бэлиг ехэтэ “гуурһан биирэ хоёр” хамтархадаа, шогто зурагаар, ёгто шүлэгөөр соо харбажа, хамагые урбуулха шадалтай боложо, “Буряад үнэншье” бузар буртагые сатирын хурса хэлээр усадхажа байһан габьяатай. Ажабайдалай үдэр бүриин шиидхэгдээгүй асуудалнуудта зорюулһан шог ёгто бүтээлнүүдэй “Буряад үнэндэ” олоор гарадаг байһые аха үеымнай уншагшад һайн һанана ёһотой. Илангаяа албан хойрогоор ажалдаа хандагшад, абалга эдилгээр дашуурһан мэхэшэд, ниитын зөөридэ эзэн бусаар хандадаг хонжоо наймаашад, хоёр нюуртай альбаншад болон бусадшье этэгээдүүд тухай шог ёгто зурагуудынь, шүлэгүүдынь манай мүнөөдэрэй эрилтые дэмжэлсэһэн зандаа гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйбди.

Жэшээлэн, урда үеын “Буряад үнэниие” ирая. “Иимэ ушар бү үзэгдэг”: автобусой буудалнуудта автобус хүлеэжэ зогсоогүй хүниие манай дунда олохо аалши? “Энээн тухай яһалахан “элидхэһэн” байха зургаанда” гэжэ уншахадаа, жаран жэлэй үнгэрөөшье һаа, тэрэ асуудал тобойжол байха юм... Һая 300 сая түхэриг Улаан-Үдын захиргаанда автобусуудые абахыень үгтэбэ гэжэ “Буряад үнэндэ” уншанабди, үшөө холбоото уласай һан жасаһаашье мүнгэн шэглүүлэгдэхэ гэнэ. Одоол шиидхэгдэхээр боложо байгаа юм гү, хаража үзэхэлди даа.

“Улаан-Үдын гудамжаар Уһа бэдэрхэнь гайтайхан” гэжэ мүнөөшье хэлэхээр лэ даа. Улаан-Үдые тойроһон олон тоото һууринуудые хэлэлтэгүй, түбэй Смолиной гү, али Шмидтын гудамжануудааршье хүнэгүүдээ үргэлһэн, тэргэеэ түлхиһэн залуушье, хүгшэншье хүнүүдые харахалта даа. Удаадахи зураг хараад, нэгэ хэһэг уншая: “Ушарынь гэхэдэ, энэ асуудал ганса мүнөө бэшэ, харин хэдэн жэлэй туршада хэлсэгдэжэл, табигдажал байдаг. Теэд... абтаһан шиидхэбэринь саашадаа бэелхэ гэжэ огто байдаггүй”. Энээхэн хэһэг уншаад байха[1]даа, ажабайдалдамнай ушардаг олохон лэ асуудал[1]нуудта хабаатай гэжэ ойлгохоор. Харин энэ зурагта нэгэл асуудал – шэл амһарта тушаахада гарадаг хүндэхэн ушарнууд тухай зураглагдана. Мүнөө болоходо, шэл амһартанууд хэндэшье хэрэггүй бог болошоод, хүн зондо һаад боложо хэбтэнэ...

1960 ондо хэблэгдэһэн “Мархайн аша Тархайн” нэгэ “булан” харая: “Шэнхинээтэ нарһадай хуби заяан”. “Нэгэхэн жэлэй урда тээ Нэмжээ ногоон тайга аад, Үргэн Хориин хойморой Үзэсхэлэн байһан аад, Узуураараа тайруулжа, Унды-сунды унагаагдаад, Оёороороо сабшуулжа, Орбон-сорбон болгогдоод, Тархи халаг, халаг даа, Табхайлдажа һуунабди”. Энээхэн үзэгдэл мүнөө хаа-хаанагүй харахаар ааб даа. Хайран модомнай, газар дэлхэймнай амисхаал, хайра гамгүйгөөр хюдагдажа, хари руу эльгээгдэһээр, харин эльгээгдээгүйнь: “Хүйр хорхойн дуран соо Хүхэ шиигтэ эдюулжэ, Гаһар һайхан бэемнай Газар тэбэрин хэбтэнэл!” Тиигээд лэ түлихэ түлеэмнайшье диилдэхэеэ болижо байна ха юм...

Үшөө нэгэ һонирхолтой зүйл гэхэдэ, шогтойхон шаржнууд сониной хуудаһануудта олоор гарадаг байгаа. Энээндэ уран зураашадай аха захатан Цыренжап Сампилов эхи заха табиһан гэгдэдэг. Уран зурааша илангаяа уран зохёолшо нүхэрөө - Хоца Намсараевые шоглон зураха дуратай һэн. Тиигэһээр “Буряад үнэнэйнгөө” ажалай, соёлой, тамирай түрүүшүүлые уран гоё шаржнуудаар зуража, дүрбэн мүртэй шүлэгүүдээр шэмэглэжэ амаршалдаг болоо һэн. Эндэ баһа үльгэршэ, дууша, арадай аман зохёол нэтэрүүгээр суглуулагша, “Үнэнэйнгөө” сатирын буланиие харгалзажа ябаһан Аполлон Шадаевые дурдангүй гаража болохогүйл даа.

 Гэхэтэй хамта уран хурса гуурһанай ашаар муу муухайе даралсаад, үнэниие үргэн ябаһаниинь ямар һайханг бэ. Жэшээлэн, эндэ бултанда мэдээжэ “Самолёт” гэжэ арадай дуу дурадхая. Бултадаа бүри багаһаа дуулажа ябахадаа, үнэхөөр арадай дуун гэжэ этигэжэ ябаабди даа. Тиимэл даа, “шуур-шуур дуутай самолёт” арадай дуун боложо, арадай сэдьхэлдэ мүнхэрөө.

Аялга хүгжэмыень арадай аялгануудһаа удхалан тааруулжа, Аполлон Шадаевай найруулан зохёоһон «Самолёт» гэжэ дууниинь 1934-1935 онуудаар бүгэдэ арадай дунда үргэнөөр тараһан байгаа. Тиигээд лэ мүнөөшье олоной дунда дуулагдаһаар зандаа: Шуур-шуур дуутай, Шубуун шэнги далитай, Дуутай, суутай СССР-эй самолёт. Түргэн бушуу ябадалтай, Түмэн зондоо гайхалтай, Дуутай, суутай СССР-эй самолёт... Мүнөө сагта энэ дууе мэдэхэгүй, али мэдэхэгүйшье һаа, шагнаагүй гэжэ хүн байхагүйл даа. Зуун жэл зогсолтогүй һэтэ дабагдаба, СССР гүрэншье түүхын гүн руу шунгаа. Гэбэшье, алдарта Шадаевай “шуур-шуур дуутай самолёт” сэнхир хүхэ замбуулинаар ниидэһээр, бүгэдэ арадай “Буряад үнэн” уншагшадтаяа нэгэдэһээр лэ..