Галсан-Жимба Дылгыровэй габьяа

Түүхэ юу үгүүлнэб?

Галсан-Жимба (Эрдэни) Дылгыров 1816 ондо Үбэр Байгалай можын Агын захиргаанай Һүдэнтэ нютагта түрэһэн. Буддын шажан шэнжэлхэ ухаанай эрдэмтэн, оршуулагша болон ном хэблэгшэ, Сүүгэл дасанай 2 дугаар шэрээтэ лама. Г-Ж. Дылгыровые дурсахын үмэнэ буддизмын түүхые юрэнхы дээрэнь хараад үзэхэ һанаан хүрэнэ. Буряад зон хэзээнһээ бурхан шажантай болоһон бэ гэһэн асуудал мүнөөнэй зоной дунда ехэ табигдадаг болонхой. Интернет соо элдэб мэдээ баримтанууд байдаг, хүнэй һанамжанууд хэлэгдэдэг болонхой. Тон тобшохоноор хэлэхэ болоо һаа, монгол туургата арад зон эртэ үе сагһаа буддын шажантай байһан. Буряад орондо буддын шажанай дэлгэрһэнэй 300 жэлэй ой 1990-ээд онуудта тэмдэглэгдээ һэн. Тиихэдэнь ехэ эрдэмтэн, монгол шудалааша Наталья Жуковская энэ ушараар шүүмжэлхы статья бэшэжэ ниитэлһэн байгаа. Яагаад 300 жэл байха юм? Буряад зон хэзээ эртэ сагта шажантай болоһон аад, юугээ хэлэнэбта гэжэ бэшээ һэн. Би тэрэнииень зүбшөөгөө һэм. Юундэб гэхэдэ, Ара Монгол газар дайдада һуурин байһан монгол үндэһэтэнэй, тэрэ тоодо буряад зоной дунда Хубилай хаанай зарлигаар 1252 онһоо буддын шажан дэлгэржэ эхилһэн тухай бэшэг баримта бии. Энэмнай аяар 13 дугаар зуун жэл болоно бшуу даа. 1577 ондо Алтан хаан Түбэд оронһоо 3 дугаар Далай ламые уриһан байдаг. Тэрээнтэй хамта баһа ехэ зарлиг тушаал гараһан. Тэрээн соо монголшууд яажа бурхан шажанда шүтэхэб гэхэһээ эхилээд, бурхад сахюусадта сагаан эдеэ үргэл бариха ёһо тухай хэлэгдэһэн юм. Буян хуряаха, арбан хара нүгэл яажа тэбшэхэ тухай бурханай номууд дэлгэрүүлэгдэжэ эхилээ. 1727 ондо Ород гүрэн болон Хитад Уласай хоорондо хилэ тогтоогдоһоной удаа Ородой ноён бригадир эндэхи буряад зонһоо ямар шажан мүргэлтэй арад зомта гэжэ асууһан юм. Тэрээндэ буряадай талаһаа харюу саарһан дээрэ үгтэхэдөө, буддын шажан шүтэдэг ба бөө мүргэлтэй зомди гэжэ бэшэгдэһэн юм. Энээн тухай документнүүд архивта хадагалагдажа байдаг. Мүнөө зарим хүнүүд бөө мүргэл хаана үгы болооб гээд асуудал табидаг. Анхан сагһаа буряадууд эхэ байгаалияа гамнадаг, хүндэлдэг байгаа, тиимэһээ бөө мүргэлөө алдаагүй ябаа. Энэ амин наһандаа һайн байхын тула газар уһанай, хада уулын эзэдые бөөгөөр тахина, хажуугаарнь бурхан багшын ном шүтэнэ.

Хатан хаан Екатерина Великая

1741 ондо Ехэ хатан хаан Елизавета Петровна Ород гүрэндэ буддын шажан зүбшөөһэн зарлиг гаргаһан байна. Нүгөө сагта Хоёрдохи хатан хаан Екатерина Великая аргагүй ехэ зарлиг гаргаа. Ород гүрэндэ шажанай хуули баригша “синод” иигэжэ хэлээ: “Энэ гүрэндэ байһан бүхы үндэһэ яһатан, арад түмэн өөһэдын заншалаар сүмэ бариха эрхэтэй”. Иимэ алхам түүхэдэ үзэгдөөгүй үйлэ хэрэг болоо һэн гэхэ. “Харьяата арад зонойнгоо бүхы шажануудые би өөрөө хамгаалхаб”, – гэжэ Екатерина Великая хатуу зарлиг буулгаһан. Хатан хаанай зарлиг дүүргэлтэ болгон, Эрхүүгэй генерал-губернатор Буряадай омог бүхэн өөһэдын дасантай болохые зүбшөөбэ. Тэрэ үеһөө Ород гүрэндэ сүмэнүүд, тэрэ тоодо дасан дуганууд баригдажа эхилээд, шажан мүргэл ехэ хүгжэлтэ абаа һэн. Буряадай нютаг, омог бүхэн өөрын дасантай болоо. Агын дасан 1811 ондо баригдажа, 1816 ондо арамнайлагдаба. 1811 ондо Сүүгэл дасанай һуури табигдаа гэжэ бэшэг баримтанууд соо байдаг. Харин дасануудай баригдахаһаа урид һэеы дугануудта хурал хурагдадаг байһан гэжэ бидэ мэдэнэ гээшэбди. Тэрэ сагһаа багшанар, ламанар, боди саданар арад зоноо гэгээрүүлжэл байна.

Галсан-Жимба Дылгыровэй намтар

 Г-Ж. Дылгыров – аргагүй ехэ боди сада. Зайһан зиндаатай айлда түрэһэн. Сүүгэл дасанай 2 дугаар шэрээтэ. Эсэгэнь Дэлгэр гэжэ нэрэтэй байгаа, эхэнь – Нанзан-Дулма. Энэ гэр бүлэ гурбан хүүгэдтэй, багань – Галсан-Жимба болоно. Галсан-Жимбагай бага байхада, эсэгэнь наһа бараһан байна. Эжытэеэ үлэжэ, нагасанартаяа үндыһэн. Тон өөрынь нэрэ Эрдэни гэжэ байһан, Галсан-Жимба гэжэ багшынь үгэһэн нэрэ болоно. Галсан-Жимба лама үшөө олон нэрэнүүдтэй байһан, юундэб гэхэдэ, тэрэ аргагүй ехэ ажал бүтээһэн хүн юм. Манай Буряад орондо ехэ багшанарай бэшээтэй намтар тон хомор юм, хүнэй намтар, түүхэ бэшэхэ заншал тиихэдэ үгы байгаа бшуу даа. Бандида хамба ламанарай намтарнууд тон хомор юм, эндэ тэндэһээ суглуулха хэрэгтэй болодог. Харин Галсан-Жимба Дылгыровэй намтар бии юм. Тэрэ намтарые монгол зурхайша, зурхайн ном хэблэгшэ Тэрбиш түбэд хэлэнһээ монгол бэшэгтэ оршуулһан. Талаан болоходоо, Галсан-Жимба лама өөрынгөө намтарые ехэ дэлгэрэнгыгээр түбэд хэлэн дээрэ бэшэһэниинь олдоһон байгаа. Харин монгол бэшэгһээ Дулма Дарижапова мүнөөнэй буряад хэлэндэ оршуулжа, хэблэлдэ гаргаһан юм. Эрдэни хүбүүн багаһаа хүнһөөл һаа ондоо, һүбэлгэн хурса ухаатай һэн. 7 наһатайдаа Сүүгэлэй дасан ерэжэ, Дандарай ламхайн шаби болоо һэн. Дандарай ламхай - Сүүгэлэй дасанай 1 дүгээр шэрээтэ лама. Урда сагта хубарагуудай ажал хүдэлмэри ехэ байһан. Олон номуудые сээжээр уншадаг һэн. Жэшээнь, Ногоон Дара Эхэ, Сагаан Дара Эхэ номуудые. Тэрэнэй хажуугаар анагааха ухаанай гол номуудые баһал мэдэдэг байгаа. Юундэ тиимэ ехэ номуудые бултыень сээжэлдэхэ байгааб гэхэдэ, саашадаа эрдэм шэнжэлхэдэнь ехэ хэрэгтэй байгаа.

 33 номой автор

Галсан-Жимба хубараг байха сагһаа Дандарай ламхай багшатаяа Буряадай бүхы дасануудаар ябажа, хуралнуудта хабаадалсадаг, ном бүтээлсэдэг байгаа. Намтарынь харахада, ямар олон ном мэдэхэ байгаа гээшэб. 33 ном бэшэһэн, оршуулһан байна. Эдэ номуудынь Сүүгэлэй дасанда хэблэгдэһэн. Сүүгэлэй дасанай бар аргагүй һайн шанартай, холо ойро суутай һэн. Дандарай ламхай үндэр наһатай болоходоо, 1854 ондо өөрын шаби болохо Галсан-Жимба ламые 39 наһан дээрэнь шэрээтэ болгожо һуулгаһан юм. Үндэр тушаалда һуухадаа, тэрэ арад зоноо гэгээрүүлхэ талаар ехэ ажал ябуулһан байна. 1857 ондо Г-Ж. Дылгыров Бээжэн хотоһоо “Ганжуур” ном абажа, Сүүгэлэй дасан асархын тула 20 тэмээ худалдаһан тухай баримтанууд бии юм. “1853 ондо Г-Ж. Дылгыров 61 параграфһаа бүридэһэн “Шара шажанай ёһо” бэшээ, 1865 ондо Зонхобо бурханай (1357-1419) намтар монгол хэлэндэ оршуулаа,”- гэжэ Монголой эрдэмтэн Д. Цэрэнсодном бэшэһэн байдаг. Урданай ламанарай намтар яагаад бэшэгдэдэг байгааб гэхэдэ, нэн түрүүн бурханай ямар ном гаргааб, тэрэ номынь арад зондо юугээрээ туһатайб, ямар бүтээл хээб, хурал хурааб гэжэ заабол тэмдэглэгдэдэг һэн. Тиихэдэ Сүүгэлэй дасанай ламанар ондоо дасануудаар ябажа, хүсэ нэмэжэ, тэндэнь ехэ хэрэг бүтээлсэдэг байһан гэхэ. Сүүгэлэй дасан болбол бурхан шажанай ехэ һургуули гэжэ ходо тоологдодог һэн. Эндэ Бандида хамба ламанар Галсан-Чойроп Ванчигай, Дампил Гомбоев гэгшэд 10 жэлэй туршада һураһан байна, Ванчигай хамба лама Сэлэнгын 10 дасанай шэрээтэнүүдые дахуулжа асараад, һургуули гаргаһан юм. Чойдор Мархаев хамба лама, Этигэлэй хамба лама эндэ 4 жэл һураһан байна. Намнанай багшын шаби Агван хамба лама баһал Сүүгэлдэ байһан юм.